FORMY MUZYCZNE
(elementy formy muzycznej- motyw, dźwięk, rytm, melodia…)

 

Na podstawie: „Encyklopedii Muzyki” PWN, „Słowniczka muzycznego” Jerzego Habeli oraz „Sekretów Polyhymni” Jerzego Waldorffa.

Muzyka –

  • jeden z przejawów ludzkiej kultury. Można przyjąć, że muzyka od zawsze towarzyszyła człowiekowi w pracy, zabawie, odpoczynku oraz w obrzędach, najpewniej również od początku łączona była z tańcem i słowem. Z początku muzyka służyła celom praktycznym – pomagała w pracy zespołowej, była formą komunikacji, później stała się także elementem tożsamości zbiorowej. Z czasem wykształciła się jako jedna z gałęzi sztuki. Budulcem muzyki są struktury dźwiękowe, na które składają się dźwięk oraz cisza między nimi. Muzyka powstaje jako efekt oddziaływania struktur dźwiękowych na świadomość słuchacza. Jest zjawiskiem odbieranym subiektywnie, zależnym od indywidualnych skłonności, wcześniejszych doświadczeń, społecznych kryteriów wartości, jak również od sposobu organizacji dźwięków.

Forma muzyczna–

  • wzajemne ustosunkowanie melodii, harmonii i rytmu, wewnętrzna budowa lub postać utworu muzycznego. Forma organizuje mniejsze i większe części utworu i ustala zasady ich relacji i powtórzeń. Forma muzyczna niekiedy określa także charakter i nastrój muzyki. Wielkie formy muzyczne takie jak sonata, symfonia czy koncert oraz opera zostały zainicjowane w baroku oraz rozwinięte i ostatecznie skodyfikowane w okresie klasycyzmu. W okresie romantycznym aczkolwiek kompozytorzy dość ściśle trzymali zasad tworzenia form muzycznych, to można już zauważyć pewną dowolność w ich interpretacji. Okres romantyczny jest czasem eksplozji drobnych form, najczęściej fortepianowych o bardzo indywidualnym charakterze. Okresem burzenia farmy muzycznej jest muzyka współczesna. Współcześnie często przez przekorę kompozytorów lub z powodu braku innych terminów klasyfikuje się utwory używając klasycznych form, choć często nie mają one wiele wspólnego z współczesną rzeczywistością.

Elementy formy muzycznej:

  • Motyw– najmniejsza cząstka formy muzycznej. W muzyce dwa, lub więcej dźwięków muzycznych stanowiące pewną całość. Motywy mogą być przekształcane i ulegać wariacjom. Zwykle motyw opisany jest zespołem interwałów i rytmem.
  • Dźwięk muzyczny– dźwięk o określonej częstotliwości wytwarzany przez instrument muzyczny (albo głos ludzki).
    Podstawowymi cechami dźwięku są:

    1. Wysokość dźwięku: zależna od częstotliwości drgań. Ucho ludzkie jest w stanie słyszeć dźwięki z zakresu 16 do 20000 drgań na sekundę Hz. Zakres wykorzystywany przez typowe dźwięki muzyczne wynosi od 16 do 16834 drgań na sekundę. Awangardowa muzyka współczesna i rockowa posługuje się niekiedy dźwiękami o częstotliwości powyżej 16834 cykli na sekundę, zwykle generowanych przez elektroniczne instrumenty muzyczne.
    2. Czas trwania: zależy od czasu, w jakim instrument produkuje dany dźwięk. Dla wielu instrumentów zależy tylko od grającego; w innych jest ograniczony konstrukcją instrumentu.
    3. Głośność: zależy od amplitudy drgań powietrza przenoszącego dźwięk.
    4. Barwa dźwięku: zależy od ilości i częstotliwości składowych harmonicznych dźwięku.
  • Podstawowym zestawem dźwięków muzycznych jest skala. W tradycyjnej muzyce europejskiej tworzy ją osiem dźwięków, z których najwyższy jest powtórzeniem najniższego w interwale oktawy. Zakres dźwięków tradycyjnie używanych w muzyce podzielony jest na 10 oktaw. Podstawowym dźwiękiem każdej oktawy jest dźwięk C. Częstotliwości kolejnych dźwięków C są elementami szeregu geometrycznego o ilorazie 2, przy czym najniższemu C odpowiada w przybliżeniu dźwięk o częstotliwość 16 Hz (cykli na sekundę).
  • Każda oktawa zawiera siedem dźwięków diatonicznych, tworzących szereg określany w systemie dur-moll jako gama C-dur. Kolejno są to C, D, E, F, G, A, H (w angielskiej notacji B). Dźwięki posiadają też nazwy solmizacyjne kolejno: do, re, mi, fa, sol, la, si. Ósmy dźwięk gamy, kolejne C, jest zarazem pierwszym dźwiękiem następnej oktawy. Osiem dźwięków występujących w gamie C-dur zwane jest naturalnym szeregiem diatonicznym. Dźwięki te opowiadają białym klawiszom fortepianu.

    *Nazwy dźwięków w oktawie subkontra powinny być podwójnie podkreślone.

    Ze względu na brak takiego mechanizmu  zastosowano jednoczesne podkreślenie i przekreślenie. Rozkład częstotliwości dźwięków w pojedynczej oktawie nie jest równomierny. Przykładowo dla oktawy razkreślnej.

    Odległość (różnica częstotliwości) pomiędzy dźwiękami naturalnego szeregu diatonicznego wynosi cały ton dla par c – d, d – e, f – g, g – a i a – h. Odległość pomiędzy parami e – f i h – c jest o połowę mniejsza i wynosi pół tonu. Półton jest najmniejszą odległością między dźwiękami stosowaną w muzyce europejskiej. W związku z powyższym oktawę można podzielić na dwanaście półtonów. Dźwięki uzyskane poprzez podwyższenie (zob. krzyżyk) lub obniżenie (zob. bemol) dźwięków z naturalnego szeregu noszą nazwę dźwięków chromatycznych.

    Naturalna skala diatoniczna w połączeniu z dźwiękami chromatycznymi tworzy skalę chromatyczną.

    Dźwięki szeregu półtonowego:

    Należy zauważyć, że w zależności od wyjściowego dźwięku ten sam dźwięk może mieć różne nazwy (i różny zapis muzyczny):

    cis = des
    dis = es
    eis = f
    fes = e
    fis = ges
    gis = as
    ais = b
    his = c
    ces = h

    Zastosowanie podwójnych znaków chromatycznych sprawia że jeden dźwięk może być wynikiem chromatyzacji 3 różnych dźwięków, np. cis = des = hisis. Właściwość ta nazywana jest enharmonią. Należy pamiętać, że enharmoniczna identyczność dźwięków funkcjonuje tylko w systemie równomiernie temperowanym (a więc na instrumentach o ustalonym stroju jak fortepian, czy organy). Na przykład w systemie pitagorejskim różnica pomiędzy dźwiękami enharmonicznie równoznacznymi wynosi 41 centów (1 półton = 100 centów).

    Dwunastostopniowy szereg półtonowy jest typowy dla  muzyki europejskiej i powstał na drodze ewolucji. Inne kultury wykształciły inne systemy dźwiękowe. Na przykład tradycyjna muzyka perska dzieliła oktawę na 24 części. Arabska na 17. Muzyka hinduska zaś na 22 interwały zwane śruti. Ich rozmiary nie były jednakowe, co wprowadzało ogromną ilość możliwych kombinacji przy budowaniu skal.

  • Interwał – (inaczej odległość) różnica wysokość pomiędzy dwoma dźwiękami. Interwał mierzony jest ilością stopni w szeregu diatonicznym. Umownie przyjmuje się, że interwał pomiędzy tymi samymi dźwiękami wynosi 1 (prymę).Interwał może być górny, gdy dźwięk wyższy następuje po niższym, lub dolny gdy jest odwrotnie. Interwał może być melodyczny, gdy dźwięki następują po sobie lub harmoniczny, gdy występują jednocześnie. Często oba interwały następują jednocześnie. Rozmiar interwału zależy od ilości półtonów pomiędzy dźwiękami.Obok interwałów prostych znane są interwały złożone większe od oktawy. Są one sumą dwóch interwałów prostych
  • Rytm to jeden z trzech obok melodii i harmonii elementów muzyki. Rytm jest zorganizowanym ruchem dźwięków. Dźwięki o różnej długości trwania następują po sobie tworząc szereg ruchowy, którego elementy wiążą się w całość według zasady podziału czasowego.
    Ważną cechą rytmu muzycznego jest zróżnicowanie dźwięków pod względem ważkości. Dźwięki ważniejsze są akcentowane, te mniej istotne pozbawione akcentów. Po dźwięku mocnym tradycyjnie następuje jeden lub dwa dźwięki słabsze. Następnie cykl się powtarza. Grupy dźwięków tak skonstruowane tworzą grupy metryczne.
    W muzyce spotyka się dwa rodzaje rytmów:
  1. Rytm swobodny lub ataktowy, w którym grupy metryczne następują po sobie bez zachowania nadrzędnej zasady
  2. Rytm wiązany lub taktowy, w którym grupy metryczne są związane w struktury takty i powtarzają się niezmienione przez cały utwór.Rozkład akcentów w grupach metrycznych nie wymaga żadnych oznaczeń w zapisie w notacji muzycznej. Rozkład ten jest naturalną częścią ekspresji muzycznej. Rytm jest porządkowany i opisywany przez metrum.
  • Metrum – współczynnik utworu muzycznego, określający regularny układ akcentów. Metrum organizuje rytm i zestawia dźwięki w pewne całości zwane taktami.
    Wyróżnia się dwa proste schematy metryczne:
    1. Schemat metryczny dwuczęściowy, parzysty lub dwumiarowy, składa się z dwóch dźwięków z czego pierwszy jest mocny (akcentowany) a drugi słaby nieakcentowany.
    2. Schemat metryczny trzyczęściowy, nieparzysty lub trzymiarowy, pierwszy dźwięk trójki jest mocny (akcentowany), a dwa następne słabe. W notacji muzycznej metrum utworu zapisuje się za kluczem i znakami chromatycznymi oznaczającymi gamę w postaci dwóch cyfr. Cyfra dolna oznacza nutę, która jest podstawową jednostką metryczną dla danego utworu. I tak: 1 oznacza całą nutę, 2 półnutę, 4 ćwierćnuta, 8 ósemkę itd. Górna cyfra oznacza ilość nut (lub ich odpowiedników) w jednostce metrycznej. W przykładzie podstawową jednostka metryczną jest ćwierćnuta. Schemat metryczny dwumiarowy mogą, więc realizować dwie ćwierćnuty, jedna ćwierćnuta i dwie ósemki, cztery ósemki wszelkie inne kombinacje dowolnych nut, jak długo suma ich wartości daje dwie ćwierćnuty. W muzyce dawnej jako jednostkę metryczną używano całych nut lub półnut. W czasach nowożytnych zaczęto używać ćwierćnut (rzadziej szesnastek) i te do dziś do najczęściej przyjmowane jako jednostka metryczna. Składając dwa podstawowe schematy metryczne w różne kombinacje można uzyskać bardziej skomplikowane schematy metryczne. Połączenie dwóch lub większej ilości schematów metrycznych schematy złożone. Czteromiarowy schemat metryczny- powstaje przez połączenie dwóch schematów dwumiarowych. Sześciomiarowy schemat metryczny- powstaje przez połączenie dwóch schematów trzymiarowych. Systemy złożone zachowują typowy dla systemów prostych układ akcentów, z tym że akcenty w drugim schemacie są bardziej wyciszone niż w pierwszym. Składanie większej ilości schematów prostych i mieszanie ich ze sobą (schematy metryczne mieszane) pozwala stworzyć nieograniczoną ilość dowolnie skomplikowanych schematów metrycznych.
  • Skala – stały układ interwałów dobranych według pewnej zasady.
    Współczesne skale siedmiostopniowe (ósmy dźwięk jest powtórzeniem pierwszego), na których oparta jest cała muzyka europejska, są wynikiem długiej ewolucji, która zaczęła się już w czasach przedhistorycznych. Obserwując pieśni pierwotnych ludów oraz najstarsze zabytki muzyki ludowej można założyć, że muzyka pierwotna opierała się na skalach dwu- lub trzydźwiękowych. Stare kultury azjatyckie (Chiny, Japonia) wypracowały skalę pięciotonową tzw. pentatonikę. Skale takie sporadycznie są używane i w muzyce europejskiej, gdy kompozytorowi zależy na orientalnej stylistyce. W Etiudzie Ges-dur z op.10 Fryderyka Chopina występuje redukcja skali durowej do pentatoniki, wynikająca z założeń technicznych (etiuda napisana została na czarne klawisze). Antyczna kultura muzyczna wykształciła skomplikowany system skal siedmiodźwiękowych . Wszystkie skale greckie opierały się na szeregu diatonicznym. Na podstawie skal greckich w średniowieczu powstał szereg skal, na których oparła się cała średniowieczna muzyka kościelna. Choć nazwy antycznych skal – doryckiej, frygijskiej, jońskiej i lidyjskiej – pokrywały się z nazwami skal kościelnych, były to inne skale. Z czasem skale kościelne – dorycka, frygijska, lidyjska i miksolidyjska – wyszły z użycia, a eolska i jońska po pewnych modyfikacjach stały się podstawą systemu muzyki europejskiej. Skala jońska dała początek skali durowej, a eolska skali molowej.
  • Oktawa – termin muzyczny oznaczający interwał liczący 8 stopni, odległość pomiędzy dwoma dźwiękami, z których jeden ma dokładnie dwa razy większą częstotliwość od drugiego. Oktawa wywołuje u słuchającego szczególne wrażenie podobieństwa obu dźwięków, co powoduje iż jest podstawowym interwałem muzycznym, z którego wylicza się wszystkie pozostałe odległości pomiędzy dźwiękami.
  • System dur-mol- system tonalny opierający się na skalach durowych i molowych ukształtowany w muzyce europejskiej na przełomie Renesansu i Baroku. W drugiej połowie XIX stulecia kompozytorzy poszukujący nowych środków ekspresji wprowadzali coraz większą ilość dźwięków pobocznych, co w XX wieku doprowadziło do powstania nowych systemów tonalnych i muzyki atonalnej.
  • System tonalny dur-moll opiera się na pokrewieństwie tonacji durowych i molowych. Każda gama składa się z dwóch tetrachordów, przy czym pierwszy tetrachord gamy C-dur (opartej na naturalnym szeregu diatonicznym) jest drugim tetrachordem gamy F-dur (1 bemol), a drugi tetrachord gamy C-dur jest pierwszym tetrachordem gamy G-dur (1 krzyżyk). Analogicznie pierwszy tetrachord gamy F-dur jest drugim tetrachordem gamy B-dur (2 bemole), pierwszy tetrachord gamy B-dur jest drugim tetrachordem gamy Es-dur (3 bemole). Podobnie drugi tetrachord gamy G-dur jest pierwszym tetrachordem gamy D-dur (2 krzyżyki), a drugi tetrachord gamy D-dur jest pierwszym tetrachordem gamy A-dur (3 krzyżyki). Taka prawidłowość ma miejsce również w przypadku gam molowych (w trybie naturalnym). Następstwo kolejnych gam zamyka koło kwintowe. Pokrewieństwo pomiędzy gamami durowymi i molowymi oparte są na zasadzie paralelizmu, przy czym o paralelnym charakterze tonacji decyduje zbieżność materiału dźwiękowego, a więc także ilość przykluczowych znaków chromatycznych. Na przykład gamie C-dur odpowiada a-moll, G-dur – e-moll, D-dur – h-moll, F-dur – d-moll, B-dur – g-moll. System dur-moll określa się również jako system funkcyjny. Konsekwencją organizacji materiału dźwiękowego na bazie skal opartych na interwałach sekundowych było wytworzenie napięć pomiędzy centrum tonalnym i dźwiękami składowymi akordów tercjowych budowanych na kolejnych stopniach tych skal. Na tej podstawie w epoce Klasycyzmu ukształtował się system harmonii funkcyjnej.
  • Nazwa solemizacyjna- nazwa dźwięku muzycznego alternatywna do literowej. Nazwy solmizacyjne ułatwiają śpiewanie gam.
    Nazwy solmizacyjne dla kolejnych dźwięków oktawy:
    do- nazwa solmizacyjna odpowiadająca dżwiękowi c.
    re – nazwa solmizacyjna odpowiadająca dźwiękowi d
    mi – nazwa solmizacyjna odpowiadająca dźwiękowi e
    fa –  nazwa solmizacyjna odpowiadająca dźwiękowi f
    sol- nazwa solmizacyjna odpowiadająca dźwiękowi g
    la –  nazwa solmizacyjna odpowiadająca dźwiękowi a
    si –  nazwa solmizacyjna odpowiadająca dźwiękowi h
  • Naturalny szereg diatoniczny- szereg dźwięków tworzących oktawę. Odpowiadają one białym klawiszom pianina
  • Półton – interwał reprezentowany przez sekundę małą. Najmniejsza rzeczywista odległość pomiędzy dźwiękami stosowana w muzyce europejskiej. Dwa półtony tworzą cały ton.
  • Pryma:
    Czysta– interwał muzyczny, który występuje między dwoma dźwiękami o tej samej wysokości, leżącymi na tym samym stopniu skali diatonicznej, z ewentualnymi zmianami chromatycznymi, np. c1 – c1 itp. Pryma czysta jest interwałem równobrzmiącym z sekundą zmniejszoną.
    Zwiększona (ozn. 1 zw. lub 1<) – równobrzmiący z półtonem i sekundą małą. Dzieli odległe o pół tonu dźwięki leżące na tym samym stopniu skali diatonicznej. Prymami zwiększonymi są np. c – cis, d – des, fis – fisis (podczas gdy sekunda mała to c – des) itd.
    Sekunda- odległość (interwał) między dwoma kolejnymi dźwiękami gamy równa jednemu półtonowi – sekunda mała, lub całemu tonowi (dwóm półtonom) – sekunda wielka.
    Tercja- odległość (interwał) między dwoma dźwiękami, z których wyższy notowany jest na trzecim miejscu w stosunku do niższego (por. pryma);
    Kwarta- odległość (interwał) między dwoma dźwiękami, z których wyższy notowany jest na czwartym miejscu w stosunku do niższego
    Kwinta- odległość (interwał) między dwoma dźwiękami, z których wyższy notowany jest na 5. miejscu w stosunku do niższego
    Seksta- odległość (interwał) między dwoma dźwiękami, z których wyższy notowany jest na 6. miejscu w stosunku do niższego
    Septyma- odległość (interwał) między dwoma dźwiękami, z których wyższy notowany jest na 7. miejscu w stosunku do niższego
  • Oktawa- odległość (interwał) między dwoma dźwiękami, z których wyższy notowany jest na 8. miejscu w stosunku do niższego
  • Melodia- jest pewnym uszeregowaniem dźwięków w czasie. Melodia jest integralnie zrośnięta z rytmem, dynamiką i często z harmonią. Melodia zwykle związana jest z jedną, określoną tonacją i używa dźwięków do niej należących. Melodia może być wokalna lub instrumentalna i zawsze musi być dostosowana do zakresu i charakteru głosu lub instrumentu muzycznego. Melodia może być prosta lub ozdobna.
  • Harmonia opisuje współbrzmienie dźwięków i ich połączenia uporządkowane według określonych reguł.
  • Notacja muzyczna (inaczej pismo nutowe) jest symbolicznym językiem, za pomocą którego można zapisać wszystkie cechy dźwięków muzycznych, rytmiki, melodii, harmonii, dynamiki oraz artykulacji.
  • Akcent muzyczny– wyraźniejsze, silniejsze podkreślenie jakiegoś dźwięku lub współbrzmienia. Akcent naturalny pojawia się w tzw. „mocnych” częściach taktu. Inne akcenty (melodyczny, harmoniczny) wynikają z linii melodycznej lub współbrzmienia i układu grup rytmicznych (np. w tańcach)Akcenty dzielą się na:
  1. akcenty naturalne, wynikają one z samej natury rytmu. Akcentowane są te nuty, które rozpoczynają proste schematy metryczne zebrane w takcie. Są to akcenty metryczne. Dodatkowo akcentowane są, choć nieco słabszym akcentem pierwsze nuty grup powstałych z rozdrobnienia dźwięków. I tak na przykład w metrum trzy czwarte trzecia ćwierć nuta może być zastąpiona grupa czterech szesnastek i choć te część metrum nie jest akcentowana, pierwsza nuta z grupy wyróżniana jest drobnym akcentem. Jest to akcent grupowy.
  2. akcenty dynamiczne lub charakterystyczne, akcent taki pojawia się jako nagłe wzmożenie siły dźwięku i może być umieszczony w dowolnym miejscu taktu, zgodnie z zamierzeniem kompozytora. Znak akcenty umieszcza się nad lub pod główką nuty. Szczególnie wyraźne akcenty zaznacza się symbolem sf (skrót od sforzando – „z całej siły”) pod nutą poniżej najniższej linii pięciolinii
  • Znak chromatyczny- znak notacji muzycznej modyfikujący wysokość dźwięku odpowiadającego nucie. Znaki chromatyczne przykluczowe- umieszczone są bezpośrednio za kluczem i określają tonację utworu. Obowiązują do końca utworu lub miejsca zmiany tonacji. Znaki chromatyczne umieszczone przy nucie – umieszczane są bezpośrednio przed określoną nutą i działają do końca taktu.

Znakami chromatycznymi są: krzyżyk, podwójny krzyżyk, bemol, podwójny bemol. Szczególnym znakiem chromatycznym jest kasownik, anulujący działanie pozostałych znaków chromatycznych (zarówno przykluczowych, jak i umieszczonych przy nucie).

  • Gama- skala muzyczna z dźwiękami przypisanymi do odpowiednich stopni. Ściślej rzecz biorąc przypisany jest dźwięk pierwszemu stopniowi skali – tonice. Od tego też dźwięku gama bierze swoją nazwę. Pozostałe dźwięki są już wynikowe. W zapisie nutowym gamę oznacza się używając jej znaków chromatycznych umieszczonych bezpośrednio przy kluczu. W praktyce używa się gam utworzonych przy użyciu maksymalnie do siedmiu znaków chromatycznych.Jeżeli skali durowej przypisze się różne dźwięki początkowe, otrzymuje się szereg gam durowych:
  1. Ces-dur zawiera dźwięki ces, des, es, fes, ges, as, b. Pokrewną jej gamą molową jest as-moll.
  2. C-dur zawiera dźwięki c – d – e – f – g – a – h. Pokrewną jej gamą molową jest a-moll. Muzyka skomponowana oparta na tej skali charakteryzuje się tryumfalną świątecznością.
  3. Cis-dur
  4. Des-dur zawiera dźwięki des, es, f, ges, as, b, c. Pokrewną jej gamą molową jest b-moll.
  5. D-dur – durowa gama muzyczna, której toniką jest d. Jej dźwięki to: d, e, fis, g, a, h, cis. Pokrewną jej gamą molową jest h-moll. Muzyka skomponowana w oparciu o tę gamę charakteryzuje się klasyczną żywiołowością i czystością brzmienia.
  6. E-dur – durowa gama muzyczna, której dźwiękiem początkowym i toniką jest e. Jej dźwięki to: e, fis, gis, a, h, cis, dis. Pokrewną jej gamą molową jest cis-moll.
  7. F-dur – durowa gama muzyczna, której toniką jest f. Jej dźwięki to: f, g, a, b, c, d, e. Pokrewną jej gamą molową jest d-moll. Muzyka skomponowana w F-dur charakteryzuje się sielskością i sentymentalnym nastrojem
  8. Fis-dur
  9. Ges-dur
  10. G-dur – durowa gama muzyczna, której toniką jest g. Jej dźwięki to: g, a, h, c, d, e, fis. Pokrewną jej gamą molowa jest e-moll. Muzyka skomponowana w oparciu o tę gamę charakteryzuje się ciepłym nastrojem. Szczególnie pasuje do muzyki smyczkowej.
  11. As-dur – gama muzyczna oparta na skali durowej, której toniką jest As. Gama As-dur zawiera dźwięki as, b, c, des, es, f, g. Pokrewną jej gamą molową jest f-moll. Muzyka skomponowana w As-dur charakteryzuje się wzniosłą radością. Trudna do realizacji dla instrumentów smyczkowych, dlatego rzadko wybierana jako podstawa dzieł symfonicznych
  12. A-dur – durowa gama muzyczna, której toniką jest a. Jej dźwięki to: a, h, cis, d, e, fis, gis. Pokrewną jej gamą molową jest fis-moll. Muzyka oparta na tej skali charakteryzuje się radością i optymizmem. Często wiązana z wiosną i wiosenną tematyką.
  13. B-dur – gama muzyczna oparta na skali durowej i której toniką jest b. Gama B-dur zawiera dźwięki: b – c – d – es – f – g – a. Pokrewną jej gamą molową jest g-moll. Muzyka skomponowana oparta na tej skali charakteryzuje się militarną tryumfalnością. Szczególnie nadaje się do marszów, fanfar i tryumfalnych pieśni.
  14. H-dur – gama muzyczna oparta na skali durowej, której toniką jest dźwięk h. Gama H-dur zawiera dźwięki h, cis, dis, e, fis, gis, ais. Pokrewną jej gamą molową jest gis-moll. Muzyka skomponowana w oparciu o tę skalę charakteryzuje się bogatym brzmieniem i jest emocjonalnie czarująca. Najczęściej używana w dziełach pianistycznych. W realizacjach orkiestralnych jest rzadkościąJeżeli skali molowej przypisze się różne dźwięki początkowe, otrzymuje się szereg gam molowych:
  1. c-moll zawiera dźwięki es, f, g, as, b, c, d. Pokrewną jej gamą molową jest c-moll. Muzyka skomponowana w tej gamie ma charakter heroiczny, patriotyczny i wzniośle religijny.
  2. cis-moll – gama muzyczna oparta na skali molowej, której toniką jest cis. Gama cis-moll zawiera dźwięki cis, dis, e, fis, gis, a, h. Pokrewną jej gamą durową jest E-dur. Muzyka skomponowana w tej tonacji charakteryzuje się ponurym nastrojem.
  3. d-moll – molowa gama muzyczna, której toniką jest d. Jej dźwięki to: d, e, f, g, a, b, c. Pokrewną jej gamą durową jest F-dur. Muzyka skomponowana w d-moll charakteryzuje się przytłumionymi uczuciami
  4. dis-mol
  5. es-moll
  6. e-moll – molowa gama muzyczna, której dźwiękiem toniką jest e. Jej dźwięki to: e, fis, g, a, h, c, d, Pokrewną jej gamą durowa jest G-dur. Muzyka skomponowana w oparciu o tę gamę charakteryzuje się filozoficzną zadumą. Szczególnie popularna w muzyce romantycznej.
  7. f-moll – molowa gama muzyczna, której toniką jest f. Jej dźwięki to: f, g, as, b, c, des, es. Pokrewną jej gamą durowa jest As-dur. Muzyka skomponowana w oparciu o tę gamę charakteryzuje się marzycielskimi nastrojami z pewną dozą melancholii.
  8. fis-moll – gama muzyczna oparta na skali molowej, której toniką jest fis. Gama fis-moll zawiera dźwięki fis, gis, a, h, cis, d, e. Pokrewną jej gamą durową jest H-dur. Muzyka skomponowana w tej tonacji charakteryzuje się sentymentalną poetyckością.
  9. g-moll – gama muzyczna oparta na [[skala molowa/skali molowej], której toniką jest g. Gama g-moll zawiera dźwięki g – a – b – c – d – es – f. Pokrewną jej gamą durową jest B-dur. Muzyka skomponowana w g-moll charakteryzuje się głęboko medytacyjnym nastrojem
  10. gis-moll – gama muzyczna oparta na skali molowej, której toniką jest gis. Gama Ces-dur zawiera dźwięki gis, ais, h, cis, dis, e, fis. Pokrewną jej gamą durową jest H-dur. Tonacja w praktyce muzycznej bardzo rzadko używana.
  11. as-moll
  12. a-moll – gama muzyczna oparta na skali molowej, której toniką jest dźwięk a. Gama a-moll zawiera dźwięki a, h, c, d, e, f, g. Pokrewną jej skalą durową jest C-dur. Muzyka skomponowana oparta na tej skali charakteryzuje się rezygnacją i pesymizmem. Jest szczególnym wyzwaniem warsztatowym dla instrumentalistów smyczkowych i dlatego chętnie używana w popisowych utworach na te instrumenty
  13. ais-moll
  14. a-moll – gama muzyczna oparta na skali molowej, której toniką jest dźwięk a. Gama a-moll zawiera dźwięki a, h, c, d, e, f, g. Pokrewną jej skalą durową jest C-dur. Muzyka skomponowana oparta na tej skali charakteryzuje się rezygnacją i pesymizmem. Jest szczególnym wyzwaniem warsztatowym dla instrumentalistów smyczkowych i dlatego chętnie używana w popisowych utworach na te instrumenty
  15. b-moll – gama muzyczna oparta na skali molowej, której toniką jest b. Gama b-moll zawiera następujące dźwięki: b, c, des, es, f, ges, as. Pokrewną jej gamą durową jest Des-dur.Każda z gam oraz utwór na niej zbudowany ma swój specyficzny, niepowtarzalny klimat i charakter. W muzyce współczesnej używa się również gam chromatycznych (patrz: dodekafonia).
  • Pentatonika – skala pięciodźwiękowa. Termin ten jest często stosowany w odniesieniu tylko do orientalnych skal muzycznych – jednak obecnie stosowany jest do wszystkich skal, które składają się z pięciu dźwięków
  • Akord – równoczesne brzmienie kilku różnych dźwięków. Akordem nie jest każde dowolne złożenie dźwięków lecz następujące według ścisłej zasady. Podstawowym elementem budowy akordu w systemie tonalnym jest tercja. Akordy buduje się na bazie tercji małych i wielkich. W zależności od ilości dźwięków biorących udział w akordzie dzielone są one na: trójdźwięki, czterodźwięki czyli akordy septymowe, pięciodźwięki czyli akordy nonowe Akord może być konsonansowy lub dysonansowy
  • Szereg diatoniczny – szereg następujących po sobie dźwięków muzycznych w obrębie oktawy.
  • Dynamika określa natężenie dźwięku muzycznego. Większość instrumentów muzycznych cechuje się dynamiką. Oznacza to, że można wydobywać z niego dźwięki o różnym natężeniu.Wyróżnia się dwa zasadnicze odcienie dynamiczne:
  1. forte w skrócie f – głośno.
  2. piano w skrócie p – cicho.Oba odcienie występują w kilku stopniach natężenia:
  1. fff – forte fortissimo – bardzo, bardzo głośno
  2. ff – fortissimo – bardzo głośno
  3. f – forte – głośno
  4. mf – mezzo forte – dość głośno
  5. mp– mezzo piano – lekko głośno
  6. p – piano – cicho
  7. pp – pianissimo – bardzo cicho
  8. ppp-piano pianissimo – bardzo, bardzo cicho
    Pomiędzy mf i mp występuje tylko niewielka różnica głośności.
    Dobór natężenia dźwięku w dużej mierze zależy od interpretacji i od umiejętności technicznych. Na przykład kontrastowanie pomiędzy pp i ppp wymaga dobrego opanowania instrumentu i jest niezwykle trudne dla początkujących instrumentalistów. Podobnie wydobycie fff wymaga często użycia znacznej siły i może być trudne dla niektórych.
    Cały utwór może być skomponowany w tym samym odcieniu dynamicznym lub dynamika może być zmienna w czasie. Zmiany dynamiczne mogą być raptowne lub następować stopniowo. Stopniowe wzrost dynamiki dźwięku nazywany jest crescendo podczas gdy stopniowy spadek dynamiki diminuendo.
  • Takt – w muzyce odcinek stale powtarzającego się schematu metrycznego, lub inaczej mówiąc – zbiór nut realizujących schemat metryczny. Takty w notacji muzycznej są odzielane kreskami taktowymi, obejmującymi całą pieciolinię
  • Ozdobnik – element melodii wprowadzający dodatkowe dźwięki mające charakter ornamentów. W dawnych czasach stosowanie ozdobników zależało od smaku i inwencji wykonawcy, lecz z czasem ustalono pewną ilość standardowych ozdobników i zasady ich zapisu. Ozdobniki nie zwiększają wielkości taktu i wykonywane są kosztem dźwięku, który ozdabiają.
  • Ornamentyka była bardzo popularna w muzyce dawnej, baroku i muzyce klasycystycznej. Szczególną mnogość ornamentów wypracowała muzyka klawesynowa. Do czasów współczesnych zachowały się tylko niektóre, a i te są rzadko używane. Śpiew z użyciem ozdobników nazywa się koloraturą – zobacz sopran koloraturowy.
  • Artykulacja to sposób wydobycia i kształtowania dźwięku. W skład artykulacji wchodzi także frazowanie. Artykulacja nadaje utworowi muzycznemu odpowiedni wyraz i dopełnia go pod względem technicznym. Istnieje szereg określeń artykulacyjnych niektóre z nich mają charakter uniwersalny inne są charakterystyczne dla pewnego instrumentu lub śpiewu.Oto niektóre ze znaków artykulacyjnych:
  1. staccato – skracanie dźwięku, mniej więcej o połowę jego wartość, pozostały czas przeznaczony na ten dźwięk zajmuje pauza. Dźwięk jest jednocześnie inaczej wydobywany z instrumentu. Na przykład w pianinie klawisz jest uderzany palcem przy jednoczesnym, raptownym podniesieniu nadgarstka.
  2. spiccato – podobne do staccato lecz jeszcze krótsze i ostrzejsze.
  3. portato – dźwięki grane są w prawie pełnej, przypisanej im wartości z lekkim oderwaniem pod koniec jego trwania.
  4. legato – dźwięki grane są bez odrywania z płynnymi przejściami pomiędzy nimi.
  5. pizzicato – dla instrumentów smyczkowych. Wydobycie dźwięku przez szarpnięcie struny palcem.
  6. col legno – dla instrumentów smyczkowych. Wydobycie dźwięku przez uderzenie struny drzewcem smyczka.Inne określenia opisujące charakter utworu i sposób interpretacji:
  1. agitato – niespokojnie, burzliwie
  2. animato – z ożywieniem
  3. apassionato – gwałtownie
  4. contabile – śpiewnie
  5. con amore – z uczuciem
  6. con brio – z życiem
  7. con dolore – z boleścią
  8. con grazia – z wdziękiem
  9. dolce – słodko
  10. espressivo – wyraziście
  11. feroce – dziko
  12. giocoso – wesoło
  13. glissando – prześlizgując się
  14. laggiero – lekko
  15. marcato – podkreślając
  16. mezza voce – półgłosem
  17. mormorando – z zamkniętymi ustami (w śpiewie)
  18. pesante – ciężko
  19. risoluto – śmiało
  20. scherzando – żartobliwie
  21. sempre – stale, bez przerwy
  22. simile – podobnie (jak poprzednio)
  23. sostenuto – powściągliwie
  24. sotto voce – półgłosem
  25. subito – nagle
  26. tranquillo – spokojnie
  27. tremolo – wibrująco
  28. triste – smutno
  • Dodekafonia, muzyka dodekafoniczna – technika kompozytorska w muzyce współczesnej oparta na rozszerzonej gamie diatonicznej. W początkach XX wieku była to awangardowa technika w muzyce współczesnej wypracowana przez tzw. Drugą Szkołę Wiedeńską. Najwybitniejszymi jej przedstawicielami byli: Alban Berg, Schönberg i Anton Webern. Podstawą dodekafonicznych (czyli dwunastotonowych) technik kompozytorskich jest odrzucenie tonalności. W konsekwencji tego neguje się fakt uprzywilejowania pewnych dźwięków jako mocnych punktów (np. tonika, dominanta, medianta). Pierwszym postulatem dodekafonii było więc, że każdy dźwięk z dwunastostopniowej skali jest jednakowo uprawniony. Drugim postulatem było, że żaden dźwięk nie powinien być powtórzony, dopóki nie zostaną użyte wszystkie dźwięki skali. Ciąg dźwięków, nazwany przez Schönberga szeregiem, porządkiem lub serią – po niemiecku Reihe, jest odpowiednikiem melodii w tradycyjnej teorii. Jeśli weźmie się po uwagę 11 interwałów w dwunastostopniowej skali, maksymalna możliwa liczba szeregów wynosi: 11! = 39916800 Co prawda, większość z nich nie spełniało norm estetycznych, lecz z formalnego punktu widzenia granice muzyki były bardzo szeroko wytyczone.
  • Fraza– element formy muzycznej, zawiera dwa, lub więcej motywów.
    Fraza przedstawiona na ilustracji obejmuje dwa identyczne motywy.
  • Zdanie muzyczne – element formy muzycznej. Zdanie zawiera dwie frazy i obejmuje zazwyczaj cztery takty.
  • Takt – w muzyce odcinek stale powtarzającego się schematu metrycznego, lub inaczej mówiąc – zbiór nut realizujących schemat metryczny. Takty w notacji muzycznej są oddzielane kreskami taktowymi, obejmującymi całą pięciolinię.
  • Okres – element formy muzycznej. Okres składa się się z dwóch zdań muzycznych. Pierwsze to poprzednik, drugie następnik. Okres jest najmniejszym, samodzielnym utworem muzycznym.
  • Temat – w muzyce jakakolwiek w pełni rozwinięta linia melodyczna, posiadająca wyraźny początek i zakończenie.
  • Melodia zwykle związana jest z jedną, określoną tonacją i używa dźwięków do niej należących. Melodia może być wokalna lub instrumentalna i zawsze musi być dostosowana do zakresu i charakteru głosu lub instrumentu muzycznego. Melodia może być prosta lub ozdobna.
  • Tonacja – organizacja dźwięków wewnątrz gamy oraz opis wzajemnych relacji pomiędzy nimi.
    Podstawowy dźwiękiem każdej gamy jest tonika – T. Jest ona pierwszym, a zarazem i ostatnim (ósmym} dźwiękiem gamy. Od niej także gama bierze swoją nazwę. Rolą toniki jest uszeregowanie pozostałych dźwięków gamy według schematu dla odpowiedniej skali skali. Tonika najczęściej stanowi punkt początku i końca melodii. Stopień V gamy, leżący w jej środku, ma najwięcej samodzielności. Nazwany jest dźwiękiem dominującym lub dominantą – D. Dźwięk na III stopniu skali ma pewną samodzielność, lecz mniejszą niż dominanta. Nazwany jest medianą górną – Mg. Podobną rolę spełnia dźwięk VI zwany medianą dolną – Md. Tonika, mediana górna i dominanta tworzą trójdźwięk toniczny. Dźwięki IV i VII nazwane są dźwiękami prowadzącymi. IV Subdominanta lub dominanta dolna – S, prowadzi w dól na medianę. Dźwięk VII prowadzi w górę na tonikę. Dźwięk II gamy nie ma wyraźnego charakteru.
  • Ozdobnik – element melodii wprowadzający dodatkowe dźwięki mające charakter ornamentów. W dawnych czasach stosowanie ozdobników zależało od smaku i inwencji wykonawcy, lecz z czasem ustalono pewną ilość standardowych ozdobników i zasady ich zapisu. Ozdobniki nie zwiększają wielkości taktu i wykonywane są kosztem dźwięku, który ozdabiają. Ornamentyka była bardzo popularna w muzyce dawnej, baroku i muzyce klasycystycznej. Szczególną mnogość ornamentów wypracowała muzyka klawesynowa. Do czasów współczesnych zachowały się tylko niektóre, a i te są rzadko używane. Śpiew z użyciem ozdobników nazywa się koloraturą – zobacz sopran koloraturowy.

 

Powiązane treścią artykuły:
„formy muzyczne (wokalne, liturgiczne, symfoniczne, teatralne…)„
„słownik terminów muzycznych„
„Instrumenty orkiestry symfonicznej„

Dodaj komentarz