Instrumenty dawnych epok (aneks)
(rozdział 2, część 3)
(Uwaga: zastosowałem ustawienie alfabetyczne)
- Akordeon / harmonia:
Prototyp akordeonu- handdine, zbudował na początku XIX wieku Fryderyk Buschmann, ale dopiero akordeon we współczesnej postaci skonstruował prę lat później Cyrill Demian, w Wiedniu. Akordeon jest instrumentem zaliczanym do grupy aerofonów (źródłem dźwięku jest drgający słup powietrza, zamknięty w przestrzeni rezonansowej, pobudzony do wibracji za pomocą zadęcia) lub idiofonów (przyporządkowanie to wynika z uznania za źródło dźwięku samych stroików, a nie przepływającego przez nie powietrza). Konstrukcja akordeonu oparta jest na stroikach przelotowych. Prąd powietrza wytworzony przez ręcznie składany bądź rozciągany miech, wprawia w drganie stroik i tym samym wywołuje dźwięk. Instrument ten posiada po stronie basowej guziki ułożone w rzędy i szeregi, a te ułożone według koła kwintowego. Strona melodyczna może posiadać dwojakiego rodzaju klawiaturę: typu fortepianowego lub guziki ułożone chromatycznie w rzędach trzech do pięciu (są również akordeony guzikowe czterorzędowe).
Harmonia to instrument z grupy idiofonów języczkowych, bądź z grupy aerofonów. Nazwa harmonia potocznie określa akordeon chromatyczny, w którym strona melodyczna zamiast guzików ma małe czworoboczne klawisze. W Polsce stała się bardzo popularna na początku XX wieku, wypierając z kapel ludowych skrzypce.
- Alboka:
Baskijska alboka (albogue), jest instrumentem dętym drewnianym- z podwójnym stroikiem trzcinowym, z dwoma rurami melodycznymi o małych średnicach, posiadającymi otwory na palce i czary tradycyjnie wykonanej z rogu zwierzęcego. Podobne instrumenty, do tych z regionu Basków, można znaleźć w całej Hiszpanii, w tym w Madrycie (Gaita Serrana), Asturii (Turullu), Kastylii i Andaluzji (Gaita Gastorena), ale te mają tylko jedną rurę melodyczną. Nazwa pochodzi od arabskiego „al-bûq” (البوق), co oznacza „trąbkę” lub „róg”.
Alboka była używana w Kraju Basków od wieków, ale nikt nie jest całkiem pewien jego pochodzenia. Na pewno znany była już w XIII wieku, co dokumentuje „Poema de Alexandre”. Zwykle gra się uzywając techniki oddechu cyrkulacyjnego w celu ciągłego wydobywania dźwieku z instrumentu. Instrumenty takie jak didgeridoo są również odtwarzane za pomocą tej techniki. Jest to jeden z niewielu instrumentów dętych, które pozwalają grającym na zmianę dwóch tonów naraz, a nie tylko dodatkowego dźwięku dronowego (kładący nacisk na długie i powtarzające się dźwięki, skupiające się na barwie dźwięku i harmonii). Ustnik i przewrócony dzwonek są wykonane z kawałków rogów krowy. Jak na tak mały instrument jego dźwięk jest bardzo głośny, przypominający w barwie i artykulacji dudy.
- Arghul (arabski : أرغول lub يرغول)-
pisane również argul, arghoul, arghool, albo yarghul, to rzadki instrument muzyczny w rodziny fletów z trzciny. Był używany od czasów starożytnego Egiptu i nadal jest używany jako tradycyjny instrument w Egipcie i Palestynie. Arghul składa się z dwóch rur: rury dla prowadzenia melodii, która ma od pięciu do siedmiu otworów i dłuższej nisko brzęczącej rury. Jego brzmienie jest zbliżone do klarnetu, choć trochę bardziej stroikowe. W przeciwieństwie do podobnego mijwiz, arghul ma otwory na palcowanie tylko na jednej z rur instrumentu (rurce melodycznej), a rura druga jest odłączaną, co pozwala graczowi zmieniać wysokość brzmienia.
Arghul jest w Egipcie i innych krajach arabskich używany jako akompaniament do tańca brzucha, Dabke i innych rodzajów arabskich występów muzycznych. Gran na tym instrumencie wymaga od muzyka umiejętności oddychania cyrkulacyjnego. To technika oddechu– technika gry na niektórych instrumentach dętych, pozwalająca na wydobywanie dźwięku przez dłuższy czas, bez przerw koniecznych dla zaciągnięcia powietrza. Grający muzyk wydyma policzki, a następnie siłą ich mięśni wypycha powietrze z jamy ustnej, w tym samym czasie nabierając powietrza nosem.
- Bandoneon:
Bandoneon to rodzaj harmonii ręcznej. Posiada 88 lub więcej guzików na czworokątnej obudowie. Zbudowany w połowie XIX wieku w Niemczech. Nazwa instrumentu pochodzi od nazwiska jego twórcy- Heinricha Banda. Miał służyć muzyce religijnej w kościołach. W dzisiejszej dobie wykorzystywany jest przede wszystkim do grania tanga. Bandoneon- „dusza tanga”, bywa często mylony z akordeonem, chociaż wydaje znacznie bogatsze dźwięki i daje muzykom większe możliwości.
- Bandura:
Bandura (z gr. pandóra- „wszystko dająca”) to ukraiński ludowy instrument muzyczny należący do rodziny lutniowej, w którym struny szarpie się palcami lub plektronem. Protoplastą bandury była najprawdopodobniej lutnia lub kobza. O ukraińskich bandurzystach można wyczytać w polskich źeódłach z 1441 roku. W początku XX wieku przeżyła swoje drugie „narodziny”, urastając do narodowego instrumentu- symbolu, przy pomocy którego pieśniarze wykonują dumki. W latach stalinowskich gra na bandurze, jako symbolu nacjonalizmu ukraińskiego, była zakazana. Po odzyskaniu niepodległości gra na niej przeżywa trzecie „narodziny”. Bandura klasyczna – ma 20–24 struny strojone diatonicznie. Jej spód to jednolity kawałek drewna, natomiast płyta wierzchnia wykonywana jest ze świerczyny lub sośniny. Mechanizm strojenia jest wykonany z drewna.
- Bałałajka:
Bałałajka jest instrumentem z rodziny gitar, o rzewnym charakterystycznym dźwięku. W kultrze rosyjskiej pojawiła sie w XVII wieku, lecz dopiero w XIX wieku muzyk i kompozytor Wasilij Andriejew, który dostosował instrument do potrzeb orkiestry. Jego ustawienia (stroje instrumentu), wielkości i tonacje są wykorzystywane do dzsiaj i to wtedy dopiero bałałajka zaczęła byc instrumentem wykonywanym przez lutników. Bałałajka ma kształt trójkątny, posiada trzy struny, ale mozna spotkać zwłaszcza na obszarach Ukrainy – bałałajki cztero-, a nawet sześciostrunowe. Twierdzi się, że bałałajki pojawiły się na początku XVIII wieku na wsiach rosyjskich. Używana była przez też błaznów i trefnisiów, występujących na jarmarkach. Z biegiem czasu rozpowszechniła się i nie tylko grali na niej chłopi pańszczyżniani, czy plebs ale pośród wyższych klas społecznych też była mile widziana. Bałałajka najczęściej używana jest jako instrument solowy, strojona na E-E-A, a struny wprawiane są w drganie przez wyprostowany palec wskazujący.
- Bouzouki:
Bouzouki (buzuki) to lutnia grecka z długą szyjką, przypominająca mandolinę. Bouzouki ma krągłą drewnianą obudowę, z metalowymi strunami ułożonymi w trzech lub czterech podwójnych warstwach nad podstrunnicą. Muzyk zrywa struny nad otworem płyty górnej plektronem trzymanym w prawej ręce, naciskając na struny na podstrunnicy palcami lewej ręki. Pierwowzorem był turecki bozuku i blisko spokrewniony z azjatyckim tamburem. Bouzouki był tradycyjnie używany do tańca i rozrywki na spotkaniach towarzyskich. Od czasu zdobycia szerszej publiczności bouzouki stały się narodowym instrumentem muzycznym Grecji. Gra się na niej także w ramach innych gatunków muzycznych na całym świecie- w muzyce jazzowej, bluegrassowej, rockowej i folk.
- Cajón:
Cajón to skrzynia perkusyjna, drewniany instrument perkusyjny pochodzący z Afryki, wymyślony przez afrykańskich niewolników na kontynencie południowoamerykańskim (w Peru). Później trafił do Europy, gdzie spopularyzowali go muzycy flamenco. W środku cajónu zamocowane są zwykle struny werblowe, najczęściej naciągnięte na przednią ściankę. Te struny pomagają wydać znany grzechoczący dźwięk. Instrument ma zwykle kształt prostego dość dużego pudła. Gra na nim polega na uderzaniu w przednią ścianę, siedząc okrakiem na jego górnej części. Tylna ściana posiada otwór akustyczny. Przednia ścianka ma mniejszą grubość i przykręca się ją śrubami do pozostałych ścian. Poprzez dokręcanie lub luzowanie śrub w górnej części tej płyty zmianie ulega brzmienie oraz dynamika instrumentu.
- Clavicymbalum (lub clavisymbalum, clavisimbalum):
-jest wczesnym instrumentem klawiszowym i „przodkiem” klawesynu. Instrument jest opisany jako psałteria, do której przymocowano klucze, ale bez tłumików, dzięki czemu klawisze zamiast palców szarpały struny, które następnie dzwonią, dopóki ich dźwięk nie zaniknie. Jednym z jego najwcześniejszych poświadczeń jest dzieło Johannesa de Murisa z 1323 r. , w którym opisuje on monochordium jako instrument „z klawiaturą o dwóch oktawach, o trójkątnej formie, z jednym z trzech zakrzywionych boków”. Dzieło Henri-Arnault de Zwolle (między 1438 a 1446 rokiem) opisuje clavicymbalum jako jeden z „trzech typów” instrumentów klawiszowych, obok dulce melos (wczesny fortepian) i clavicordium (klawikord).
- Crumhorn:
Crumhorn (Krummhorn- wygięty róg), dwustroikowy instrument dęty drewniany, który stał się popularny w okresie renesansu. Składa się z małej cylindrycznej rury z drewna bukszpanu, zakrzywionej w górę na końcu. Ten kształt, przypominający literę „J”, jest jedynie dekoracyjny i nie wpływa na dźwięk. Rura posiada otwory podobne do fletowych. Podwójna trzcina jest zamontowana wewnątrz rury. Ton tego instrumentu jest nosowy i brzęczący. Crumhorny budowano w rodzinach, od basu po sopran. każdy instrument miał kompas dziewiątego. Ich produkcja została wznowiona w XX wieku.
- Cymbały:
Cymbały to drewniana płyta w kształcie trapezu, na której rozciągnięte są struny. Struny, w liczbie dochodzącej do 100 rozciągnięte w tzw. pasmach wzdłuż korpusu instrumentu, uderzane są dwoma drewnianymi pałeczkami o specjalnym wygiętym kształcie. Pasma strun mogą mieć od 2 do 5 strun tej samej wysokości dla wzmocnienia głośności instrumentu. Instrument posiada 2 lub więcej podstawków: prawy do strun basowych i lewy do strun wyższych. Kolejne podstawki rozszerzają skalę instrumentu o dodatkowe dźwięki alterowane. Instrument zaliczany jest do chordofonów prostych lub cytr (cytr płytowych i rzeczywistych). W Europie cymbały stały się popularne w średniowieczu. Prawdopodobnie kierunek rozpowszechnienia cymbałów szedł od Bizancjum, poprzez Europę Wschodnią. W renesansie zaczęto uważać, że to instrument nieszlachetny- głównie z powodu jego ostrego tonu. Cymbały towarzyszyły wędrownym grajkom, trupom teatralnym i służyły do zabawiania gawiedzi. W XVII wieku cymbały często grały ze skrzypcami w londyńskich tawernach, a także wśród mieszczan w Szwajcarii i w Niemczech. Na Węgrzech na cymbałach zwanych cimbalom grali studenci oraz kler i w tym kraju popularność utrzymał (kompozytor muzyki poważnej Zoltán Kodály wykorzystał cymbały w swoich kompozycjach, m.in. w swojej operze „Háry János”).
- Cynk (wł. cornetto, ang. cornett):
Gra na tym instrumencie jest niezwykle trudn – miniaturowy, wąski lejowaty ustnik z wąską krawędzią powoduje szybkie zmęczenie warg. Wypracowanie dobrego brzmienia wymaga wieloletniego codziennego ćwiczenia. Intonacja jest chwiejna, więc czysta gra także wymaga wielkich umiejętności.”
- Cytra:
Cytra (z gr. kitara) to instrument muzyczny z grupy chordofonów szarpanych, a jej najpopularniejsza odmiana pochodzi z terenów Niemiec i Austrii. Jej nazwa wskazuje na pokrewieństwo ze starogrecką kitharą, podobnie zresztą jak nazwa gitara. Cytra ma płaskie pudło rezonanse, często w formie trapezu, z kilkunastoma (od 12 do 50) strunami strojonymi diatonicznie. Niekiedy obok strun pojedynczych posiada kilka grup strun akordowych. Podczas gry instrument leży płasko przed muzykiem na kolanach lub na stole.
Oto trzy podstawowe rodzaje cytr:
- Cytra koncertowa- posiada gryf podobny do gitarowego, z 5 strunami A-A-E-G-C służącymi do grania melodii oraz 12 strun basowych przeznaczonych do wypełnienia i akompaniamentu. Struny melodyczne szarpie się przy pomocy plektronu prawym kciukiem, basowe- pozostałymi palcami prawej ręki. Struny melodyczne skracane są podobnie jak w gitarze palcami lewej ręki, według progów.
- Cytra alpejska- odmiana cytry koncertowej, wyróżnia się większą liczbą strun basowych dochodzących do 27, większym pudłem rezonansowym.
- Cytra akordowa lub gitarowa- o większych rozmiarach od koncertowej, nie posiada progów. Akordy (C-dur, F-dur, G-dur, D-dur, A-dur, E-dur) gra się lewą ręką szarpiąc struny nałożonym na kciuk pierścieniem. Prawa ręka gra plektronem melodię na strunach melodycznych. Podczas gry cytrę gitarową układa się jak w grze na harfie lub podobnie jak w przypadku cytry koncertowej, która leży przed muzykiem.
- Didgeridoo
to jeden z najstarszych i zarazem jeden z najbardziej niespecyficznych instrumentów muzycznych, którego nie da się zastąpić niczym innym. Jego głębokie brzmienie z niesamowitą ilością wyższych harmonicznych sprawia, że jest świetnym uzupełnieniem każdego akompaniamentu perkusyjnego.
- Duduk:
Duduk, armeński instrument dęty drewniany z podwójnym stroikiem, o ciepłym, nosowym brzmieniu zbliżonym do klarnetu lub fletu prostego.
Popularny na Bliskiem Wschodzie Duduk posiada z ponad 1500-letnią tradycją i choć swoje pochodzenie zawdzięcza Ormianom, jest także ważnym dla kultury tureckiej, gruzińskiej i azerskiej. W samej Armenii istnieją akademie, uczące gry na tym instrumencie. Za najwybitniejszego mistrza tego instrumentu uznaje się Dżiwana Gaspariana.
Instrument składa się z dwóch głównych części- cylindrycznego korpusu, wykonywanego z drewna morelowego (sezonowanego przez 20-25 lat) na którym jest 9 górnych otworów palcowych, służących do zmiany wysokości dźwięku i 1 otwór dolny, zakrywany kciukiem, służący do zmiany natężenia dźwięku oraz stroika (ghamish lub yegheg), wykonanego z trzciny, która rośnie obficie wzdłuż brzegów rzeki Arax. w Armenii. Stroik jest otoczony cienką elastyczną drewnianą obręczą (dzaynkargavorich), regulującą stopień otwarcia stroika, na końcu zaś jest zamykany drewnianą osłoną (pakan), która chroni jego delikatną krawędź i utrzymuje jej właściwy kształt. Osłona ta zwisa w czasie gry na sznureczku. Duduki mają różną wielkość, a więc posiadają rózny dźwięk podstawowy g, a, b, c, d, e. Wysokość dźwięku reguluje się za pomocą odpowiedniego układu palców na otworach instrumentu. Dźwięki chromatyczne można uzyskać poprzez częściowe zakrywanie otworów palcowych. W czasie gry uzyskiwać można różne rodzaje artykulacji: staccato (dzięki mięśniom gardła, a tylko wyjątkowo język), vibrato (uzyskiwane przez zmienny nacisk warg na stroik) i glissando (uzyskiwane przy jednoczesnej współpracy palców i warg.
Duduki najczęściej występują w duecie, w którym jeden z muzyków gra melodię na mniejszym instrumencie o wyższym brzmieniu, a drugi mu towarzyszy na większym instrumencie o cichszym brzmieniu, grając długie dźwięki burdonowe (stały, niezmienny dźwięk), stosując przy tym technikę oddechu cyrkulacyjnego. Dudukowi często akompaniuje dhol, dwustronny bęben ormiański.
- Dudy:
Dudy (****) to „instrument muzyczny dęty drewniany z grupy aerofonów stroikowych.” Dudy należą do najtrudniejszych do opanowania instrumentów muzycznych i stanowią niebywałe wyzwanie dla wielu muzyków. „Dźwięk powstaje przez wzbudzenie stroika powietrzem wydostającym się pod ciśnieniem ze stałego zbiornika powietrza – tzw. worka. Instrument może posiadać jeden lub kilka podwójnych albo pojedynczych stroików zależnie od odmiany regionalnej. Stroiki nie mają kontaktu z ustami grającego, znajdują się w zamkniętej komorze pomiędzy częściami drewnianego korpusu. Sposób wdmuchiwania powietrza do worka przez rurkę może być dwojaki: a) poprzez przyciskanie łokciem ręki skórzanego worka (mieszka czy dymki) i stąd wtłaczanie powietrza do worka b) przez wdmuchiwanie ustami. Z worka powietrze przechodzi przez stroiki do piszczałek. Melodię wydobywa się za pomocą drewnianej piszczałki melodycznej z otworami tzw. przebierki. Dźwiękom melodii towarzyszy jeden lub więcej stałych dźwięków burdonowych z dłuższych piszczałek bez nawierconych otworów, zwanych bąkiem. W zależności od regionu występują dudy z 1 do 3 burdonów (np. dudy szkockie). Dudy składają się z: jednej lub kilku piszczałek melodycznych zaopatrzonych w stroiki trzcinowe (pojedyncze – tzw. klarnetowe lub podwójne – tzw. obojowe) i otwory boczne; jednej lub kilku piszczałek burdonowych wydających dźwięk stały o niskiej wysokości; zbiornika powietrza z koziej lub owczej skóry; (we współczesnych typach dud zastępowanych innymi materiałami, na przykład gore-texem) rurki do wdmuchiwania powietrza do zbiornika (w rozwiniętym typie dud, jak np. w śląsko-żywieckich gajdach, jest ona zastąpiona mieszkiem poruszanym ramieniem gajdosza).
Dudy znane były już w armii rzymskiej. Przeniesione z Azji do Europy w średniowieczu w IX w., zostały włączone do europejskiego instrumentarium ludowego. Miały swój okres rozkwitu w XV wieku używane na dworach królewskich, a znalazły zastosowanie również w orkiestrach wojskowych. Dudy szczególnie popularne do dziś są w ludowej muzyce szkockiej (tzw. bagpipe) i bułgarskiej (tzw. гайда-gajda), także w muzyce z Irlandii (uilleann pipes), rejonów Hiszpanii – Galicji i Asturii (gaita) i Francji – Bretanii (biniou). Nie mniej popularne są dudy na Słowiańszczyźnie oraz wśród Bałtów – szczególnie na: Białorusi; (дуда/duda), Czechach (dudy) i Łotwie (dūdas). Nazwa dudy (bądź bardzo pochodna) rozpowszechniona jest w większości języków zachodnio- i wschodniosłowiańskich, bałtyjskich, a także w języku niemieckim (dudelsack).” Inne nazwy regionalne dud w Polsce to: koza, kozioł, gajdy, siesieńki. Dudy bywają często mylone z kobzą, która jest zupełnie innym instrumentem strunowym (o kobzie przeczytasz niżej).
- Èrhú, erhu (二胡):
to chiński instrument smyczkowy, powstały w VII wieku. W owym czasie popularny był głównie wśród mniejszości narodowych w północno-zachodniej części Chin.
Erhu posiada dwie struny i należy do rodziny huqin. Barwa dźwięku jest zbliżona do ludzkiego głosu, zaś skala instrumentu wynosi do 3 oktaw. Erhu również nazywane jest „chińskimi skrzypcami”. Jego rola podobna jest do partii skrzypiec w orkiestrze klasycznej.
- Fale Martenota (ondes Martenot)
instrument muzyczny z grupy elektrofonów elektronicznych, skonstruowany przez francuskiego wiolonczelistę Maurice’a Martenota.
Prototyp instrumentu zbudowany był z linki, dołączonej do pierścienia zakładanego na palec grającego, który ruchami ręki i ciała sterował dźwiękiem. Instrument miał wyraźne podobieństwa do thereminu, skonstruowanego przez Termena w 1921. Na bazie tego instrumentu skonstruowano właściwe fale Martenota, których premiera odbyła się w roku 1928. Instrument ten odniósł natychmiastowy sukces. Został powszechnie zaakceptowany jako instrument orkiestrowy. Powstało też wiele kompozycji specjalnie nań stworzonych. Używany jest do czasów współczesnych (początek XXI wieku). Fale Martenota są instrumentem homofonicznym, lecz możliwość modelowania dźwięku poprzez ruchy ciała nadawała mu oczekiwaną przez instrumentalistów elastyczność. Fale Martenota wyposażone są w klawiaturę oraz dodatkowe urządzenia, pozwalające na tworzenie efektu glissando i vibrato. We wczesnych wersjach instrumentu klawisze były niestrojne. Dopiero w 1938 zaczęto produkować model ze strojoną klawiaturą ćwierćtonową.
- Fidel płocka
– instrument strunowy smyczkowy (bardzo zbliżony do suki, instrumentu opisanego niżej), wykonany z jednego kawałka drewna, najczęściej brzozy bądź olchy. Liczba strun, jak również ich strój pozostaje nierozstrzygnięty – od trzech – gdzie niższe kołki spełniałby rolę wsporników, do sześciu – w tym przypadku struny strojone byłyby w parach po dwie (unisono) lub każda z nich spełniała indywidualną funkcję.
Instrument ten prawdopodobnie pochodzi z XVI wieku. Oryginał instrumentu wykopano w 1985 r. podczas badań archeologicznych na płockiej starówce. Obecnie egzemplarz ten znajduje się w Muzeum Mazowieckim w Płocku. Instrument posiada rzadki typ podstawka, o dwóch nóżkach nierównej długości, jak też i bardzo zachowawcze cechy konstrukcyjne (brak podstrunnicy i strunociągu) nawiązujące do średniowiecza. Podczas gry jest on trzymany w pozycji kolanowej, a struny skracane są przez boczny dotyk paznokciem (tzw. technika paznokciowa). Ta technika wykonawcza zanikła w Polsce pod koniec XIX wieku.
- Fisharmonia (z fr. harmonium):
Wg. Encyklopedii muzyki PWN: „ Fisharmonia [gr. phýsa miech, harmonía zgodność dźwięków ], klawiszowy instrument muz. z grupy › idiofonów języczkowych (dętych); obudową przypomina pianino; składa się z: a) metalowych › stroików osadzonych na drewnianych rezonatorach, b) wiatrownic, rozdzielających powietrze kierowane do stroików kanałami powietrznymi, c) miechów nożnych; f. ma zwykle kilka rejestrów, jej chromatyczna skala obejmuje dźwięki C 1 –c 5 . Prototypy f. zbudowali: 1804 J. Mälzel (panharmonicon) i 1810 G.J. Grenié; 1818 A. Haeckel skonstruował tzw. physharmonikę; w Warszawie przed 1818 A. Brunner skonstruował eolimelodicon i choralion, a 1824 J. Długosz — eolipantalion; na instrumentach tych koncertował m.in. F. Chopin; ostateczną formę fisharmonii nadał 1840 A. Debain; w małych salach fisharmonii zastępuje zwykle organy, imitując ich brzmienie, czasami jest używana w orkiestrze symfonicznej.”
- Fletnia Pana:
Fletnia Pana ((także syringa, syrynga) jest instrumentem niezwykłym, bo jego historia sięga aż do ok. 2500 roku p.n.e. Mitologia przekazuje wzruszającą opowieść o miłości bożka o imieniu Pan. Tak ją przedstawia Jan Parandowski w Mitologii: „Pokochawszy młodą Syrinks, córkę bożka rzecznego Ladona, chodził za nią Pan po całych dniach i prosił, żeby została jego żoną. Nieszczęśliwa dziewczyna, nie mogąc pozbyć się natręta, westchnęła do bogów o pomoc; ci przemienili ją w trzcinę. Widząc to Pan poznał, że jest brzydki i było mu bardzo smutno. Usiadł wśród owej trzciny i płakał żałośnie. Wiatr zaś potrząsał trzciną rosnącą nad brzegiem strumienia i Panowi, zasłuchanemu w szum wiatru i szmer wody płynącej, zdawało się, że i roślina wydaje takie same dźwięki żałosne. Uciął z niej kilka łodyg, zrobił z nich siedem piszczałek nierównej długości, połączył je razem w jednym szeregu i tak powstała ulubiona fujarka pastusza, zwana syryngą. Pan wygrywał na niej swe żale za piękną nimfą„.
Syringa składa się z drewnianych piszczałek, ułożonych w jednym lub dwóch rzędach. Dmuchając w krawędzie otworów piszczałek wydobywają się z nich dźwięki. Instrument ten spotyka się w wielu rejonach świata- w Europie, Azji, Afryce i Ameryce Południowej.
- Gydułka ( bułgarski : гъдулка, też- Gadulka) to tradycyjny bułgarski instrumentem Bowed ciąg . Alternatywne pisownie to „gǎdulka”, „gudulka” i „g’dulka”. Jego nazwa pochodzi od rdzenia oznaczającego „hałasować, buczeć lub buczeć”. Gadulka jest integralną częścią bułgarskich tradycyjnych zespołów instrumentalnych, powszechnie wykonywanych w kontekście muzyki tanecznej.
Gadulka ma zwykle trzy (czasami cztery lub pięć) główne struny z maksymalnie szesnastoma rezonującymi strunami wprowadzonymi przez legendarnego Mincho Nedyalkova. Tylko główne struny melodyczne są dotykane palcami gracza, ale struny nigdy nie są dociskane do końca, aby dotknąć szyjki. Gadulka jest trzymana pionowo, ze smyczkiem trzymanym prostopadle w uchwycie pod ręką.
W regionie Dobrudji istnieje mniejszy wariant instrumentu bez rezonujących strun. Możliwym źródłem Gadułki może być lira , bizantyjski instrument smyczkowy z IX wieku naszej ery i przodek większości zachodnioeuropejskich instrumentów smyczkowych. Podobne instrumenty smyczkowe i potomkowie liry nadal są w użyciu w basenie Morza Śródziemnego i Bałkanów.
- Harmonijka ustna:
Harmonijka ustna (*) to: „instrument muzyczny z grupy aerofonów. Dźwięk wydobywa się podczas ruchu powietrza w szczelinach, przy których znajdują się metalowe blaszki zwane stroikami (pot. języczkami), które wprawione w drgania wydają dźwięki zależne od ich długości. […] Najstarszym przodkiem harmonijki jest instrument sheng, skonstruowany przez starożytnych Chińczyków około 3000 roku p.n.e. W Europie instrumenty stroikowe mają dużo skromniejszą historię. Pod koniec XVIII w. petersburski konstruktor organów Kirschnigk, zainspirowany grą Johanna Wildego (1689-1762) na shengu zbudował organy, w których najwyższy rejestr wyposażył w stroiki przelotowe, zamiast tradycyjnych piszczałek. W 1792 współpracownik Kirschnigka, szwedzki organmistrz Georg Christoffer Rackwitz zbudował orchestrion dla Georga Josepha Voglera (1749-1814), kompozytora i wirtuoza organów. Podczas podróży koncertowych po całej Europie Vogler przyczynił się do popularyzacji instrumentów ze stroikami przelotowymi. W 1804 powstał pierwszy samodzielny instrument stroikowy – panharmonikon, na który pierwszy utwór skomponował Ludwig van Beethoven. Kolejnym z instrumentów od których pochodzi współczesna harmonijka ustna była eolina, zbudowana w 1816 przez niemieckiego zegarmistrza Dawida Buschmanna. Jego syn Friedrich, mając 16 lat zbudował w 1821 aurę, będącą prototypem harmonijki ustnej. Miała ona postać wielodźwiękowego kamertonu, opartego na zasadzie stroika przelotowego. Stroiki były wprawiane w drganie po zadęciu w odpowiednie kanały. Dalszych ulepszeń dokonał Christian Messner, który w 1821 skonstruował instrument o nazwie Mundaeoline, który właściwie był już harmonijką ustną. W 1857 r. produkcję Messnera przejął Matthias Hohner dając początek firmie działającej do dziś. Pierwsze harmonijki trafiły do USA w 1865 i, z racji niskiej ceny, szybko zyskały na popularności. Były używane na początku głównie w muzyce ludowej, później bardzo często w muzyce bluesowej, folkowej, także muzyce country, jazzie i rocku.
Istnieje kilka rodzajów harmonijek, w zależności od możliwości wydobywania dźwięków i stroju:
- diatoniczne – najszerzej rozpowszechnione, zazwyczaj mają 10 kanałów (otworów), strojone są w tonacjach durowych C,Des, D, Es, E, F, Fis G, As, A, H oraz B (w nazewnictwie zachodnim odpowiednio: B oraz B♭), a także odmianach stroju mollowego (harmonic minor, natural minor) oraz innych typach strojów (tzw. country tuning, solo tuning). Najczęściej wykorzystywane jako akompaniament do różnych gatunków muzycznych (blues, country, folk), lecz także do prowadzenia linii melodycznej, bądź jako instrument solowy. W najprostszych wersjach nie da się wydobyć pewnych dźwięków (głównie spoza skali diatonicznej). Lepsze modele pozwalają na granie praktycznie całego zakresu dźwięków poprzez technikę zwaną podciągiem lub bendingiem (ang. przegięcie), polegającą na obniżeniu właściwych dźwięków harmonijki. Drugą techniką pozwalającą na uzyskanie „brakujących” dźwięków jest overblow (podwyższający dźwięki przy zadęciu), oraz overdraw (przy zassaniu).
- chromatyczne – pozwalają na wydobycie wszystkich dźwięków skali chromatycznej (co pół tonu). Cechą charakterystyczną jest tzw. register-przycisk, który przesuwa skalę dźwięków podstawowych o pół tonu. Są to technicznie najbardziej skomplikowane harmonijki, ich skala sięga od c małego do d4, używane we wszystkich formach muzycznych, od gry solowej, aż do orkiestry symfonicznej.
- oktawowe – w odróżnieniu od harmonijek diatonicznych jeden kanał posiada cztery otwory zawierające po jednym stroiku. W każdym takim „kanale” występują dwie pary stroików, z których pierwsza służy do wydobycia dźwięku poprzez zadęcie (wydech), druga poprzez zassanie, czyli wdech. W harmonijce oktawowej stroiki strojone są parami w oktawie, co oznacza, że na każdym kanale uzyskujemy jednocześnie dwa dźwięki, różniące się dokładnie o jedną oktawę, czyli np.: C i CI, D i DI. itd. Poprzez zastosowanie takiego stroju uzyskujemy wrażenie jakby jednocześnie grały dwa instrumenty, dźwięk jest pełniejszy, de facto bardziej przypomina brzmienie akordeonu niż zwykłej harmonijki. Ten typ instrumentu chętniej jest zatem wykorzystywany do odgrywania melodii ludowych, takich jak polki, kolędy. Raczej nie spotyka się go w bluesie.
- tremolo czyli wiedeńskie – są zbudowane podobnie jak opisana wyżej harmonijka oktawowa, jednakże w harmonijce wiedeńskiej dwa współbrzmiące stroiki nastrojne są niemal identycznie. Niewielka różnica wysokości (kilka centów) powoduje charakterystyczną wibrację, dającą bardzo szerokie brzmienie. Tego typu instrument również spotykany jest głównie w muzyce ludowej i folkowej.
- akompaniujące – harmonijki basowe, akordowe i basowo-akordowe.”
- Harmonika szklana:
Harmonika szklana (Glassharmonika) to instrument z grupy idiofonów pocieranych. To kilkadziesiąt szklanych talerzy (zwanych też kloszami), umieszczonych współosiowo w podłużnej najczęściej drewnianej skrzyni, stanowiących zestaw wibratorów różniących się wielkością, strojonych chromatycznie. Talerze wprawiane są w ruch obrotowy za pomocą mechanizmu napędzanego pedałem. Dotknięcie wilgotną opuszką palca wirującego klosza wprawia go w drganie o częstotliwości zależnej od jego wielkości. Harmonika szklana była popularna szczególnie w Niemczech i Austrii. Pod koniec XVIII wieku była dość popularnym instrumentem, tak że dwa utwory napisał na nią nawet Mozart- „Adagio i rondo” (KV 617) oraz „Adagio C-dur” (KV 356). W Polsce na harmonice szklanej koncertował znany pianista i kompozytor pierwszych dekad XIX wieku, Franciszek Lessel. Brzmienie dźwięku harmoniki było tak inne, że zaczęła otaczać go pewna legenda: przypisywano jej wywoływanie poronień u słuchaczek, a także zaburzeń umysłowych. Harmonikę wykorzystał też Camille Saint-Saëns w cyklu „Karnawał zwierząt” w części pt. „Akwarium”.
- Kalimba:
Kalimba (inne nazwy- zanza, mbira, canca, insimbi) to mały instrument muzyczny o kojącym brzmieniu. pochodzący z Afryki. Kalimba jest strojona w skali pentatonicznej. Skala pentatoniczna była pierwszym etapem w kształceniu tonalności, wystąpiła we wszystkich kulturach na świecie. Kalimba zbudowana jest z deseczki lub rezonatora skrzynkowego, do którego przymocowane są trzcinowe lub metalowe języczki. Języczki te przytrzymywane są z jednej strony przez poprzeczną listwę, podczas gdy drugi koniec drga swobodnie. Na kalimbie gra się zazwyczaj trzymając ją w rękach lub kładąc na udach. Muzyk zarywa języczki kciukiem lub palcem wskazującym. Wysokość dźwięku zależy od długości języczków, która może być zmieniana przez przesunięcie poprzecznej listwy. Dodatkowo czasami, dla uzyskania efektu brzęczenia, poszczególne języczki owija się drutem.
Kamāncha to irański smyczkowy instrument strunowy, używany także w Armenii, Azerbejdżanie, Turcji i muzyce kurdyjskiej.
Tradycyjnie kemancze (inna nazwa kamānchy) miały trzy jedwabne struny, ale nowoczesne instrumenty mają już cztery metalowe struny. Kemacze mogą być bogato zdobione kamieniami i mieć rzeźbione z kości słoniowej progi do strojenia. Instrument ma długą górną szyjkę, a dolną część (korpus), w formie rezonatora zrobionego z tykwy, lub drzewa, zwykle pokrytego membraną ze skóry jagnięcej, koźlej lub czasami z ryby, na której opiera się mostek. Na dole korpusu wystaje kolec do wspierania instrumentu podczas gry. Dlatego też w języku angielskim kemancze są czasami nazywane „kolczastymi skrzypcami” (ang. spiked fiddle). Muzyk gra na instrumencie w pozycji siedzącej, trzymając go jak wiolonczelę, chociaż jest on długości altówki. Koniec instrumentu może spoczywać na kolanie lub biodrze, podczas gdy grający siedzi na krześle.
- Kastaniety:
O kastanietach Encyklopedia muzyki PWN pisze: „instrument muz. z grupy › idiofonów; 2 przymocowane do palców dłoni muszelki drewniane, uderzane o siebie; narodowy instrument hiszpański; kastaniety orkiestrowe są osadzone na drewnianej rączce; do muzyki artystycznej były niekiedy wprowadzane w celu uwypuklenia kolorytu lokalnego (m.in. C. Saint-Saëns, M. Ravel); w orkiestrze współczesnej są stosowane na równi z innymi instrumentami perkusyjnymi.”
- Kaval– fletu, przypomina perski Ney.
W przeciwieństwie do fletu poprzecznego, kaval jest całkowicie otwarty na obu końcach i jest grany przez dmuchanie w zaostrzoną krawędź jednego końca. Kaval ma osiem otworów do gry (siedem z przodu i jeden z tyłu na kciuk) i zwykle cztery dodatkowe otwory intonacyjne bez palców w pobliżu dna kawala. Jako drewniany flet z dmuchanym brzegiem, kaval jest podobny do kawali świata arabskiego i ney z Bliskiego Wschodu. Kaval jest głównie kojarzony z pasterzami górskimi na Bałkanach i Anatolii. Podczas gdy w przeszłości był to prawie wyłącznie instrument pasterski, dziś jest szeroko stosowany w pieśniach i tańcach ludowych jako część zespołów lub solo.
Podczas gry kaval jest trzymany obiema rękami pod kątem około 45° od ciała, z czterema palcami jednej ręki zakrywającymi dolne otwory; drugą ręką zakryte są górne trzy otwory i otwór na kciuk. Usta zajmują około trzech czwartych końca. Zmiana ciśnienia powietrza oddechowego powoduje również zmianę wysokości dźwięku.
- Klawikord:
- Kora i balafon:
Kora to rodzaj 21-strunowej harfy używanej w Afryce Zachodniej. Zbudowana jest z dużej tykwy rozciętej w połowie i pokrytej krowią skórą, tworzącej pudło rezonansowe, do której przymocowany jest mostek, podobnie jak w lutni. Brzmienie instrumentu przypomina dźwięk harfy. Muzyk do gry używa tylko kciuka i palca wskazującego obu rąk do szarpania strun, na jedenastu z nich gra lewą ręką, na dziesięciu- prawą. Instrument w czasie gry spoczywa na ziemi w pozycji pionowej, a muzyk gra w pozycji siedzącej.
Grający na korze pochodzą zwykle z rodzin griotów, przekazujących swoją wiedzę z pokolenia na pokolenie. Instrument jest szczególnie popularny w Gwinei, Mali, Senegalu i Gambii. Kora dysponuje zakresem nieco większym niż trzy oktawy (dostrajany przez przesuwanie skórzanych pierścieni znajdujących się na szyi). Historia instrumentu jest niejasna, ale tradycyjnie kojarzona jest z klasami rządzącymi, bo jest wykorzystywana przez męskich muzyków głównie po to, by towarzyszyć narracjom, recytacjom i piosenkom na cześć swojego patrona. Balafon, popularny zachodnioafrykański instrument perkusyjny z rodziny idiofonów. Odmiana ksylofonu, w którym wysuszone owoce tykwy służą jako pudła rezonansowe. Do najbardziej znanych muzyków grających na korze należą Kauoding Cissoko (Senegal), Mamadou Diabaté (Mali), Toumani Diabaté (Mali), Kandia Kouyaté (Mali), Toumany Kouyate (Senegal), Mory Kanté (Gwinea).
Balafon emituje miękkie i głębokie brzmienie. Składa się on z ramy, na której spoczywają drewniane deski z podwieszonymi tykwami (rezonatorami). Rama wykonana jest z powiązanego grubymi pasami skóry drewna dla zwiększenia wytrzymałości konstrukcji. Rzemieślnik zanim zrobi instrument dba by wysuszyć drewno w ogniu by nadać im różny ton poprzez stopniowe usuwanie materiału. Tykwy są przymocowane pod drewnianymi deseczkami za pomocą lin. Rama musi być wystarczająco szeroka i wysoka, aby umożliwić ułożenie wszystkich tykw-rezonatorów o różnych wymiarach. Na balafonie gra się drewnianymi kijami pokrytymi gumowym zakończeniem. Balafony są dostrojone na różne sposoby, mają różne skale, w tym niektóre nieznane nuty w zachodnim pojmowaniu muzyki.
- Kornet:
Kornet (Cornet, Flügelhorn) powstał w latach 20. XIX wieku z rogu pocztowego (cornet-de-poste, który ma kształt okrągły jak waltornia). Do rogu pocztowego dodano trzy wentyle tłokowe. Kornetem nazywano też w XVII i XVIII w. niektóre cynki basowe z podwójnym wygięciem. Gabarytowo jest mniejszy od trąbki, ma jednak większą menzurę- koniczną, od połowy mocno się rozszerzającą. Większa menzura niż trąbki powoduje „cieplejszy” ton instrumentu. Ma większe możliwości techniczne niż trąbka- produkowany jest w różnych strojach, o skali harmonicznej dźwięków od fis do c³.
W orkiestrach symfonicznych nie ma zastosowania (lub rzadko), ale w orkiestrach dętych kornetowi powierza się nawet linię melodyczną. Kornet stał się też popularnym instrumentem solowym. Z kornetu wywodzi się szereg innych instrumentów, na przykład- althorn (lub tenorowy róg) i baryton.
- Kobza:
Kobza (кобза) to ukraiński instrument muzyczny z rodziny lutniowej (pokrewnym instrumentem jest mandora środkowoeuropejska). Popularny na też w Mołdawii, Rumunii, na Węgrzech, a niegdyś również w Polsce. Tradycyjna kobza zbudowana była z wypukłego korpusu z bardzo krótką szyjką, wykonanego z jednego kawałka drewna, z naciągniętymi na nim kilkoma strunami (od 2 do 12). Struny były wprawiane w drgania opuszkami palców lub od czasu do czasu przy pomocy plectrum- pierścienia umieszczonego na środkowym palcu. Termin kobza ma pochodzenie tureckie i jest powiązany z nazwami: kobyz i komuz, które zostały wprowadzone do języka ukraińskiego w XIII wieku wraz z migracją sporej grupy ludu tureckiego. Zwykle na kobzie grał bard lub minstrel nazywany „kobzar” (a w dawnych czasach- „kobeznik”), który towarzyszy recytacji epickiej poezji zwanej „duma” (po ukraińsku).
Od XVII wieku termin bandura był często używany jako synonim kobzy. Termin bandura ma łaciński rodowód, a wynikał z kontaktów Ukraińców z Europą Zachodnią i z polską szlachtą. Termin kobza, był również używany jako synonim dla dud, a czasami dla liry korbowej w Polsce Wschodniej, na Białorusi i na Wołyniu na Ukrainie. Rumuńska kobza lub cobza to inny rodzaj szarpanej lutni.
- Koto:
Koto (*****) (jap. 箏 lub 琴) „to tradycyjny japoński instrument muzyczny, należący do grupy chordofonów szarpanych, rodzaj cytry, narodowy instrument Japonii.
Pochodzenie:
Wiele tradycyjnych japońskich instrumentów muzycznych pochodzi z Chin. Tak też jest w przypadku koto, które zostało sprowadzone do Japonii około VII– VIII wieku. Jego pierwowzorem była chińska cytra guzheng, niewiele różniąca się od koto pod względem konstrukcyjnym. Początkowo na koto grano jedynie na dworze cesarskim. Wielkim innowatorem tego instrumentu stał się kengyō (tytuł honorowy najwyższej rangi przyznawany w dawnych czasach niewidomym muzykom dworskim; także mistrzom akupunktury i masażu) Yatsuhashi (1614–1685) – niewidomy muzyk z Kioto, twórca nie tylko klasycznych kompozycji, lecz również nowych strojów i technik gry. Natomiast człowiekiem, który zaczął używać koto do wykonywania repertuaru europejskiego, był Michio Miyagi (1894–1956). Dokonał w ten sposób syntezy tradycji muzycznej Japonii i Zachodu.
Budowa:
Korpus instrumentu, o długości 180-200 cm, szerokości około 30 cm i grubości około 5 cm, zbudowany jest z dwóch, precyzyjnie przyciętych kawałków drewna paulowni. W spodniej części korpusu znajdują się dwa otwory rezonansowe. Wierzch jest wypukły, a na nim rozpięte jest zwykle 13 strun o równej długości. Dawniej były one jedwabne, obecnie ze względów praktycznych stosuje się przeważnie struny z tworzyw sztucznych. Pod każdą z nich znajduje się osobny, ruchomy podstrunnik– drewniany, kościany lub plastikowy– o kształcie zbliżonym do odwróconej litery Y. Przesuwanie podstrunników powoduje zmianę punktu oparcia poszczególnych strun. W ten sposób wydłużeniu lub skróceniu ulega długość rezonującej części struny, a zatem i wysokość dźwięku.
Strój:
System ruchomych podstrunników czyni z koto instrument niezwykły pod względem stroju. Pozwala zniwelować oczywiste ograniczenia instrumentu, tak konstrukcyjne (ilość strun), jak i fizyczne (odporność strun na naprężenie). Stosuje się wiele strojów: różne odmiany, charakterystycznej dla muzyki azjatyckiej, pentatoniki, a także zachodnie skale diatoniczne. W praktyce wykonawczej, koto przestraja się wielokrotnie podczas koncertu, czasami nawet w trakcie wykonywania utworu.”
- Lira:
Lira (λύρα, lýra) to instrument strunowy wywodzący się ze starożytnej Grecji, który ma wąski, czworoboczny rezonator, z którego wychodzą dwa łukowate ramiona połączone poprzeczką. Ta dodatkowa poprzeczka tworzy most, który przenosi wibracje strun. Zaopatrzony w 4 do 10 strun. Na lirze klasycznej była zwykle grana przez szarpanie plektronem jak gitarę, natomiast palce wolnej ręki wyciszyły pozostałe struny. W późniejszych lirach grano łukiem (smyczkiem). Klasyczna lira ma pustą skrzynię rezonansową, która w starożytnej Grecji była wykonana z muszli żółwia. Najniższa nuta była najdalej umieszczoną od ciała muzyka, a że struny nie różniły się zbytnio długością, można było uzyskać większą głośność dla niższych dźwięków za pomocą grubszych strun (jak na skrzypcach) lub były dostrajane przez mniejsze ich napięcie. Struny były z jelit. Struny rozciągano między jarzmem a mostem lub na ogonie pod mostem. Istniały dwa sposoby dostrajania: jeden polegał na przymocowaniu strun do kołków, które można było obrócić, a drugi miał zmieniać położenie strun na poprzeczce. Jest prawdopodobne, że oba sposoby były używane jednocześnie. Z biegiem czasu nazwa zaczęła być używana do oznaczania głównie pochylonych lutni, takich jak: bizantyjska lira, pontyjska lira, lirra konstantynopolitańska, lirra kretańska, lira da braccio, liryka kalabryjska czy lijerica.
Twórcą liry był Hermes, którego rodzicami byli bóg Zeus i Plejada Maja. Maja urodziła Hermasa rankiem, a już w południe młodzieniec wyszedł z jaskini na górze Kyllene i wyruszył w świat. Pierwsze co zrobił to zabił żółwia i porwał pięćdziesięt krów Apollina. Z żółwiej skorupy i krowich jelit zrobił Hermes pierwszą na świecie lirę. Apollo, gdy zorientował się, że stado zniknęło, udał się na ich poszukiwanie. Gdy znalazł ślady wskazujące na Hermesa jako winowajcę, postawił go przed sądem Zeusa. Hermes nie przyznawał się od win, ale gdy tylko nadarzyła się okazja, ukradł w czasie rozprawy kołczan i łuk Apollina. Zeus gdy uznał winy Hermesa nakazał mu zwrócić krowy Apollina, ale on zaproponował inne rozwiązanie- zagrał na lirze i zaproponował, że podaruje ją Apollinowi, zamiast stada. Bóg sztuki i muzyki był tak zachwycony, że odtąd nie rozstawał się z lirą…
- Lira korbowa:
- Mandolina:
Mandolina (mandolino) to niewielki strunowy instrument posiadający cztery pary strun strojonych w kwintach. Skala mandoliny wynosi od g do fis³. Ten instrument ma krótki gryf i płytkie, okrągłe pudło rezonansowe. Na mandolinie od drugiej połowy XIX wieku gra się stylem- tremolo. Pierwowzorem była miniaturowa lutnia (obecnie nazywana mandoliną barokową). Mandolina była instrumentem charakterystycznym dla wiejskiego i miejskiego folkloru w Europie. Emigranci europejscy spopularyzowali ją w USA. Była jednym z pierwszych instrumentów, którego dźwięk zapisano na cylindrach wynalezionych przez Edisona. Twórcą współczesnej mandoliny, opartej na konstrukcji skrzypiec, był Orville H. Gibson, który w 1898 opatentował swoją konstrukcję, która stała się standardem.
- Mazanki i gęśle:
Mazanki to ludowy trzystrunowy instrument smyczkowy, kształtem zbliżony do skrzypiec. Gra się na nim w pozycji ramieniowej. Pudło rezonansowe wyżłobione z jednego kawałka drewna razem z szyjką. Podstawek, który jedną nóżką przechodzi przez płytę wierzchnią, opiera się o spód pudła i służy jako dusza. Struny strojone są kwintami. Instrument ten znany był już w średniowieczu. Wykorzystywano go w rytualnej części uczty weselnej. Skrzypki te miały piskliwy ton.
Gęśle (złóbcoki) to również instrument smyczkowy, ale kształtem nie przypominały skrzypiec. Ich kształt i strój zmieniał się zależnie od epoki i rejonu geograficznego. Grano na nich w krajach słowiańskich, bałkańskich i na Bliskim Wschodzie. Dźwięki wydobywa się przez szarpanie strun lub (częściej) przez przeciąganie po nich prymitywnym smyczkiem. Spód był zawsze sporządzany z drewna jaworowego, które posiada właściwości rezonansowe, wierzch zaś ze świerku. Ton gęśli był cichy, dość szorstki, przejmujący, często piskliwy. Dawniej gęśle były 3-strunowe, później 4-strunowe, strojone jak zwykłe skrzypce. Smyczek był łukowaty, mały, znacznie krótszy od zwykłego skrzypcowego.
- Morisca guitarra lub Mandora:
to średniowieczny chordofon szarpany. Jest to lutnia z wybrzuszonym dnem i sierpem w główce. Część tej charakterystyki pochodzi z wiersza z 1330 r.- „Libra de Buen Amor” autorstwa Juana Ruiza, który opisał „mauretańską gitternę” jako „korpulentna”. Użycie przymiotnika morisca przypisanego do guitarry mogło służyć do odróżnienia go od powszechnie widywanej odmiany łacińskiej w Europie, kiedy morisca była widziana w ograniczonym zakresie w XIV wieku. instrument ten pojawił się na początku IX wieku, jest instrumentem wspomnianym w Cantigas de Santa Maria i przez Johannesa de Grocheio (około 1300 roku), który nazwał go quitarra sarracénica . W XIV wieku jest znany pod nazwą „guitarra morisca”, wymyśloną przez Arcipreste de Hita w Libro de buen amor. Jest to instrument hybrydowy pomiędzy gitarą latina a średniowieczną lutnią , na którym zwykle gra się palcami lub kostką . Jej korzenie sięgają czterostrunowego arabskiego oud, sprowadzonego na Iberię przez Maurów w VIII wieku. Guitarra morisca jest bezpośrednim przodkiem współczesnej gitary. W XIV wieku guitarra morisca była po prostu nazywana gitarą.
- Nadaswaram:
Nadaswaram (język tamilski: நாதஸ்வரம்) – południowoindyjski instrument dęty, przypominający obój. Podobny do shehnai, używanego na północy Indii, jest nieco szerszy. Jest on wykorzystywany w hinduskiej muzyce klasycznej. Uważany za jeden z tzw. mangala vaidya, czyli instrumentów przyciągających pomyślność. Z tego względu często jest używany z okazji ceremonii weselnych. Zazwyczaj nadaswaram występują parami, z akompaniamentem podobnego doń ottu oraz bębna thavil
- Nay (Ney):
Nay to otwarty na obydwu końcach flet z trzciny, z sześcioma otworami na palce i dziurami od spodu. Nay jest wykonany w tradycyjnej formie z rośliny Arundo Donax (Lasecznica trzcinowata). Instrument wykonuje się z łodygi, której źdźbło jest puste w środku. Rura nay’a nie powinna być z trzciny starszej od trzyletniej, powinna być prosta, twarda, gładka i zwarta, a odległość między węzłami musi być jednakowej długości. Nay zawiera dziewięć segmentów, bo uważa się, że tyle segmentów ma określone, akustyczne i symboliczne funkcje. Na fletach takich jak nay, grano od setek, a może nawet od tysiącleci na całym Bliskim Wschodzie.
Nay jest używany w arabskiej muzyce klasycznej, folkowej i religijnej. Barwowo oferuje melancholijny dźwięk. Technika gry na nay’u z perspektywy szkolonego w Europie muzyka. System muzyczny Bliskiego Wschodu lokuje się gdzieś pomiędzy muzyką indyjską i zachodnią- opiera się na systemie diatonicznym, takim jak muzyka zachodnia, ale też jest związany z indyjskimi Ragami. Bliskowschodni muzycy rozwinęli wysokie umiejętności improwizacji melodycznej zwanej taqasim, która jest bogata w ekspresję emocji i ornamenty. Tradycyjnie nie ma harmonii w muzyce bliskowschodniej: muzyczny nacisk kładzie się na związek melodii i rytmu. Są muzycy, którzy głównie używają bardzo silnego, twardego i skoncentrowanego stylu gry, wtedy nay musi być strojony niżej, podczas gdy inni używają bardziej miękkiego, cieplejszego stylu grania, a w tym przypadku flet musi być dostrojony wyżej. W trakcie występu muzycy mają nay’e różnych rozmiarów, dzięki czemu mogą z łatwością wydobywać wszystkie tony z rzędu maqam (Arabski maqam to system melodycznych zwrotów używanych w tradycyjnej muzyce arabskiej. Jest to technika improwizacji, która definiuje wysokości, wzory i rozwój utworu muzycznego na jednym instrumencie. Maqam to też coś więcej niż tylko skala: jest to kombinacja motywów i interwałów, które niosą wyraźne uczucia emocjonalne). Ćwierćtony i półtony można wytwarzać przesuwając opuszki palców, aby zakryć otwory tylko w połowie, w ćwiartce lub w dowolnym innym miejscu od połowy do jednej czwartej, dzięki czemu nie ma konieczności zmiany instrumentów. Zazwyczaj w jednym zestawie znajduje się siedem fletów nay, z których każdy dostosowany jest do innej toniki.
- Nyckelharpa:
Nyckelharpa (w języku szwedzkim słowo to oznacza harfę klawiszową) – tradycyjny szwedzki instrument smyczkowy o 4-6 strunach podobny w formie do liry bizantyjskiej. W Finlandii instrument ten nosi nazwę avainviulu. Wyobrażenie instrumentu zbliżonego kształtem do nyckelharpy odnaleziono na płaskorzeźbach z połowy XIV w. na drzwiach kościoła w Källunge (Gotlandia). Nyckelharpy pojawiają się także na XVI-wiecznych malowidłach w niemieckim Hildesheim. Instrument o nazwie Schlüsselfidel został wymieniony w dziele niemieckiego organisty Michaela Praetoriusa – Theatrum Instrumentorum (1620). Do ponownego spopularyzowania instrumentu w połowie XX w. przyczynił się kompozytor i lutnik Eric Sahlström, z którą występował także na koncertach. W latach 60. i 70. wśród najsłynniejszych muzyków, grających na nyckelharpie pojawili się Włoch Marco Ambrosini, a także Hasse Gille i Nils Nordström. Obecnie nyckelharpa znajduje się w instrumentarium wielu zespołów muzyki etnicznej i dawnej.
- Organetto:
-to mały portatyw, na którym gra się jedną ręką, podczas gdy druga kontroluje buczek. Daje to ogromną dynamikę i wyrazistość. Jest to jeden z najczęściej spotykanych instrumentów w ikonografii średniowiecznej od IX do XV wieku. Grę na tym instrumencie doceniano, określając jako „pełną wdzięku i głębokich emocji”.
- Piła muzyczna:
Piła muzyczna (Śpiewająca) (ang. musical saw) to jeden z najdziwniejszych instrumentów, bo to tylko piła do cięcia drzewa przecież! Instrumentalista utrzymuje uchwyt piły między kolanami lub udami, zginając ostrze w delikatny kształt „S” lewą ręką i pochyla płaską stronę ostrza z prawej strony. Sztuką jest znaleźć „słodki” punkt na łuku i „namówić” piłę do śpiewania. Emituje najbardziej nawiedzony, smutny charakterystyczny dźwięk, jaki można usłyszeć.
Jako instrumentu można użyć jakąkolwiek piłę, jednak lepiej brzmi odpowiednio przygotowana tzw. piła muzyczna, która jest wykonana z bardziej elastycznego metalu i nieco dłuższa niż przeciętna piła ręczna. Istnieje kilka firm produkujących piły muzyczne, na przykład- Charlie Blacklock, Mussel i Westphal. Alexis Faucomprez we Francji produkuje piły bez zębów o bardzo dużej rozpiętości dźwieków- ponad trzy oktawy.
- Pipa (chin.: 琵琶; pinyin: pípá):
Pipa (chin.: 琵琶; pinyin: pípá) to chiński tradycyjny, znany od ponad dwóch tysięcy lat, szarpany instrument czterostrunowy. Bywa nazywany chińską lutnią, bo podobnie jak ona ma pudło rezonansowe w gruszkowatym kształcie. Z pipą spokrewnione są: japońska biwa, wietnamska đàn tỳ bà i koreańska bipa. O koreańskiej bipie zapomniano, natomiast pozostałe są powszechnie używane. Inną chińską czterostrunową szarpaną lutnią jest liuqin, wyglądająca jak mniejsza wersja pipy.
Nazwa „pipa” składa się z dwóch chińskich sylab: „pí” (琵) i „pá” (琶). Odnoszą się do sposobu gry na instrumencie – „pí” oznacza uderzenie prawą ręką, a „pá” to zrywanie strun do wewnątrz dłoni. Struny były grane za pomocą dużego plektronu, jednak został w dużej mierze zastąpiony przez paznokcie prawej ręki. Najbardziej podstawowa technika, tantiao (彈 挑), obejmuje tylko palec wskazujący i kciuk („tan” uderzenie palcem wskazującym, tiao kciukiem). Palce zwykle uderzają w struny pipy w kierunku przeciwnym do tego, w jaki zwykle gra się na gitarze (palce i kciuk ruszają na zewnątrz, w przeciwieństwie do gitary, gdzie palce i kciuk zwykle zrywają do wewnątrz w kierunku dłoni). Zrywanie w kierunku przeciwnym do sposobu tan i tiao nazywa się odpowiednio mo (抹) i gou (勾). Kiedy dwie strunyi są jednocześnie zrywane palcem wskazującym i kciukiem nazywany jest fen (分), ruch odwrotny nazywa się zhi (摭). Szybki brzdęk nazywa się sao (掃), a brzdęk w odwrotnym kierunku nazywany jest fu (拂). Charakterystyczny dźwięk pipy to tremolo wytwarzane przez technikę lunzhi (輪 指), która obejmuje wszystkie palce i kciuk prawej dłoni. Techniki lewej ręki są ważne dla ekspresji muzyki pipy. Techniki, które produkują vibrato, portamento, glissando, pizzicato, harmoniczne znane z techniki skrzypcowej lub gitarowej są również wykorzystywane w pipie. Progi wszystkich chińskich lutni są wysokie, więc palce i struny nigdy nie dotykają podstrunnicy pomiędzy progami,a więc pozwala na drastyczne efekty wibracyjne i inne zmiany. Poza tym istnieje wiele technik, które wytwarzają efekty dźwiękowe, a nie dźwięki muzyczne, na przykład: uderzając w płytę pipy wyzwala się dźwięk perkusyjny lub skręcając struny podczas gry muzyk wytwarza efekt podobny do talerza perkusyjnego. Pipa jest trzymana w pozycji bliskiej pionu podczas gry, chociaż we wczesnych okresach instrument był trzymany w pozycji prawie poziomej z szyjką skierowaną lekko w dół.
Na instrumencie-pipa gra się solo lub w ramach dużego zespołu. Repertuar jest ogromny zważywszy, że pierwsze rękopisy utworów są z X wieku. Te materiały, w formie tabulatury, nie posiadają informacji o dostrajaniu, dlatego nie ma pewności co do możliwości pełnej rekonstrukcji muzyki. Od czasów dynastii Qing, muzykę zebrano i opublikowano w ramach tzw. kolekcji, na przykład- Hua (華氏 譜). Pod koniec XX wieku, chińscy i zachodni współcześni kompozytorzy zaczęli tworzyć nowe prace dla pipy (zarówno solo, jak i w połączeniu z zespołami kameralnymi i orkiestrą).
- Portatyw / pozytyw:
Portatyw (łac. nieść) to podręczne, przenośne organy piszczałkowe (lub nieco większe przenoszone w skrzynce i używane np. podczas procesji) popularne w XVII i XVIII wieku. Składały się z jednego rzędu piszczałek labialnych co pozwalało osiągać zakres około dwóch i pół oktaw. Instrument znalazł zastosowanie zarówno do celów kościelnych jak i świeckich. Grało się na tym instrumencie prawą ręką, lewą obsługując mieszek.
- Pochette:
Pochette to skrzypce kieszonkowe. Rozmiarami bardzo niewielki instrument z czasów baroku i rokoka. Podstrunnica jest długa w stosunku do całego instrumentu. Pochette miała 3-4 struny w stroju skrzypcowym lub wyższym. Używany przez muzyków, którzy grali tańca. Wielu skrzypków w XVIII w. chętnie sięgało po pochette ze względu na ich poręczność. Nosili go w kieszeni i przygrywali podczas wyuczania tańców, podając rytm i melodię, na dworach szlacheckich czy monarszych.
- Psałterium (psaltery):
(z greckiego psaltērion: „harfa”), to instrument muzyczny mający struny jelitowe, końskiego włosia lub metalu rozciągnięte na płaskiej płycie rezonansowej, często trapezowej, ale także prostokątnej, trójkątnej lub skrzydłowej. Instrument, prawdopodobnie pochodzi z Bliskiego Wschodu, do Europy dotarł w XII wieku jako odmiana trapezoidalnej arabskiej qānun. Był popularny w Europie do około XV wieku i rozwinął się tam w kilka kształtów, w tym z charakterystyczną „głową dzika” – tj. z dwoma podwiniętymi bokami. Gra się na nim zrywając struny palcami lub piórkiem. Nawet wtedy gdy przestał być popularny nadal można go było oglądać w dobrym muzycznym towarzystwie. Na jego bazie powstał klawesyn, który jest dużym psalterium z mechanizmem klawiaturowym do zrywania strun. Na psałteriach wciąż się gra w europejskiej muzyce ludowej Finlandii i ich bałtyckich krewniakach.
Średniowieczny qānūn rozprzestrzenił się także na wschód, dotarł do Indii, Indonezji i Chin. Nadal używany jest w muzyce krajów arabskojęzycznych. Psaltery są członkami rodziny cytr, instrumentów mających struny rozciągnięte na ramie bez szyjki. Cymbały to psałterza, z tą różnicą, że mają struny uderzane młotkami, a nie szarpane.
- Qanun, kanun,
ganoun lub kanoon (arabski : قانون ) to instrument strunowy, na którym gra się solo lub częściej w zespole, w większości krajów Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej, Afryki Zachodniej, Azji Środkowej i południowo-wschodnich regionach Europy. Muzyka tradycyjna i klasyczna wykonywana na kanun oparta jest na Maqamacie lub Makamlarze. Instrument jest rodzajem dużej cytry z cienką trapezową płytą rezonansową, która słynie z wyjątkowego melodramatycznego brzmienia.
Qanun rozgrywany jest na kolanach, siedząc w kucki lub, czasem na kozłach wsparcia, przez wyrywanie za sznurki z dwoma żółw wybiera -shell (po jednym dla każdej strony) lub z paznokciami i posiada standardowy zakres trzech i pół oktawy od A2 do E6, które można rozszerzyć do F2 i do G6 w przypadku projektów arabskich. Instrument posiada również specjalne metalowe dźwignie lub zatrzaski pod każdym kursem zwanym mandalami . Te małe dźwignie, które wykonawca może szybko podnosić lub opuszczać podczas gry na instrumencie, służą do niewielkiej zmiany wysokości dźwięku danego kursu poprzez zmianę efektywnych długości strun.
- Rebec:
kluczowy instrument strunowy w arabskiej muzyce klasycznej. W Maroku był używany w tradycji muzyki arabsko-andaluzyjskiej, utrzymywanej przy życiu przez potomków muzułmanów, którzy opuścili Hiszpanię jako uchodźcy po rekonkwistach. Rebec stał się również ulubionym instrumentem w herbaciarniach Imperium Osmańskiego.
W swojej najbardziej powszechnej formie rebec ma wąski korpus w kształcie łodzi i 1-5 strun (chociaż najczęściej są tylko trzy). Technika gry na ramieniu lub pod brodą mogła wpłynąć na rozwój skrzypiec. Struny są często strojone w kwintach, chociaż ten strój nie jest uniwersalny. Instrument pierwotnie grał w zakresie wysokich tonów, podobnie jak skrzypce, ale później opracowano większe wersje, tak aby kompozytorzy XVI wieku mogli pisać utwory dla współgrających. Z czasem wiolonczela zastąpiła rebec, a poza okresem renesansu instrument był rzadko używany. W XIII w. rebec spopularyzował się w Hiszpanii, jednak później zaczęto grać na nim bez smyczka, przez co zmieniła się też jego nazwa i wygląd i jako mandola rozpowszechniła się wśród Hiszpanów. Z niej powstała gitara.
- Rebab:
w języku arabskim : ربابة, (według: ,) to odmiana instrumentu strunowego, która rozprzestrzeniła się wraz z kupcami muzułmańskimi od północnej Afryki po Indonezję. Instrument trzyma się prosto, często wsparty o podłogę. Smyczek jest bardziej zakrzywiony niż smyczek do skrzypiec.
Rebab jest bardzo ceniony za brzmienie, podobne do głosu ludzkiego, lecz jego zakres dźwięków jest ograniczony do mniej więcej jednej oktawy. Rebab był instrumentem bardzo popularnym w osmańskiej Turcji, nadal jest szeroko wykorzystywany w muzyce perskiej i indonezyjskim gamelanie. Istnieje wiele odmian- indonezyjskie są bardzo duże, północno-afrykańskie odmiany o wiele skromniejsze.
- Regał:
Regał to mały przenośne organy z jednym rzędem piszczałek językowych (stroikowych, nie posiadające korpusów rezonansowych), sterowanych mechanicznie, w ten sam sposób jak portatyw. Pierwsze instrumenty tego typu pochodzą z polowy XV wieku, używane jako instrument akompaniujący w muzykowaniu amatorskim. Pod koniec XVIII wieku niemal zupełnie wyszedł z użycia. Ten instrument określano również jako pozytyw szkatulny. Najbardziej powszechnym typem regału był regał książkowy z dwoma miechami w kształcie ksiąg. Obecnie repliki tego instrumentu są budowane przez niektóre firmy i wykorzystywane przy wykonywaniu muzyki dawnej.
- Saksofon:
Saksofon jest instrumentem dętym drewnianym (z uwagi na sposób uzyskiwania dźwięku poprzez czarę tak samo jak we flecie i klarnecie) z grupy aerofonów stroikowych.. Większość instrumentów muzycznych ma swoich protoplastów, ale takich się nie znajdzie dla saksofonu. Został wynaleziony, wyprodukowany w kształcie jaki znamy do dziś, a stało się to w roku 1840. Belgijski wytwórca instrumentów muzycznych– Adolpha Saxa opatentował ten instrument w 1846 toku. W dzisiejszej dobie buduje się saksofony w 7 wielkościach: kontrabasowy, basowy, barytonowy, tenorowy, altowy i dwa sopranowe.
Dzisiejsze saksofony wymagają wielkiej precyzji wykonania. Z reguły produkowane są przy użyciu zaawansowanych technologicznie maszyn, niestety według wielu muzyków, brakuje im duszy, jaką mają ręcznie wykonane instrumenty. Jeśli muzyk pragnie świetnej intonacji, uzyskiwania indywidualnego brzmienia i niezawodności to jednak należy wydać na saksofon dużo więcej pieniędzy, bo ręcznie wykonane saksofony są dziełami sztuki. Każdy saksofon wykonany jest z dwóch podstawowych elementów- z korpusu i szyjki (nazywana fajką). Szyjka na ogół jest rurką, wygiętą pod odpowiednim kątem, w której wywiercony jest niewielkiej średnicy otwór służący do uzyskiwania przedęć oktawowych. Cieńsza strona szyjki jest zakończona kilkucentymetrowej szerokości warstwą korka, mającą grubość od jednego do nawet kilku milimetrów. Korek służy do osadzenia ustnika saksofonu, a jednocześnie ma za zadanie hamować jego poślizg i umożliwiać skuteczne ruchy w trakcie wkładania ustnika i strojenia. Korpus jest stożkowatą rurą, wygiętą w większości saksofonów i zakończoną dźwięcznikiem, zwanym czasem czarą głosową. Do korpusu przylutowane są niewielkie, mosiężne lub stalowe słupki, które służą do przymocowania pozostałych mechanizmów saksofonu, mianowicie prętów, dźwigni i klap. Korpus i szyjka saksofonu mają wywiercone otwory, które w trakcie grania są zamykane lub otwierane przy pomocy różnych mechanizmów. Szczelność zamykania otworów jest istotna dla łatwości grania, dlatego klapy wypełnia się filcowo-skórzanymi podkładkami połączonymi z metalowymi lub plastikowymi rezonatorami. Najczęściej, saksofon zrobiony jest ze stopów metali kolorowych. Mosiądz, a czasami chrom, nikiel, srebro lub złoto chronione jest warstwą specjalnego lakieru, który istotnie wpływa na barwę instrumentu.
Jako pierwszy saksofonu użył w orkiestrze w 1844 roku Hector Berlioz, do swojego dzieła chóralnego „Chant Sacre”. Jednak stałego miejsca w składzie orkiestry symfonicznej saksofon sobie nie wywalczył. Czasami umieszczona ten instrument w składzie orkiestry w operze. Polubiły go orkiestry marszowe i jazzowe. W początkowych latach XX wieku wiele kompozycji na saksofon powstało na zlecenie zamożnej, początkującej saksofonistki – Elizy Hall przez: Claude’a Debussy’ego, Gabriel’a Fauré, Vincent’a d’Indy i André Capleta.
- Santur:
(dewanagari: संतूर santūr) – indyjski instrument strunowy, prawdopodobnie wywodzący się od perskiego instrumentu o tej samej nazwie, związany jest także z dawną indyjską lutnią, nazywaną śata-tantri vina.
Jest to chordofon, na którym gra się przy użyciu dwóch drewnianych pałek. Ma 70 strun. Kaszmirska wersja ma bardziej prostokątny kształt i zazwyczaj 72 struny. Santur trzeba stroić do każdego utworu. Dwudziestowieczni muzycy grający na tym instrumencie to m.in. Pandit Bhajan Sopori i Pandit Shivkumar Sharma. Nowszą odmianą santuru jest grecki, znacznie większy instrument sanduri (σαντούρι). W Europie pojawił się w pierwszej połowie XIX w. wraz z greckimi uchodźcami z Imperium osmańskiego. W literaturze pojawia się również jako instrument, na którym grał Grek Zorba w powieści Nikosa Kazantzakisa.
- Sitar, tambura, sarangi, wina, tabla, mrdanga:
Sitar (सितार, ਸਿਤਾਰ) jest tradycyjnym strunowym indyjsko-perskim instrumentem muzycznym z rodziny lutniowej, szczególnie popularny na północy Indii, w Pakistanie i Bangladeszu.. Sitar składa się z długiego gryfu, gruszkowato wypukłego pudła rezonansowego, najczęściej od sześciu do ośmiu strun melodycznych szarpanych metalowym plektronem, oraz kilkunastu strun burdonowych (rezonansowych). Struny burdonowe strojone są do tonacji utworu i choć niedostępne, grają rezonując ze sobą i strunami podstawowymi. Sitar jest podobny do tanpury, z tym wyjątkiem, że ma progi. Muzycy trzymają sitar pod kątem 45 ° na swoich kolanach podczas siedzenia. Zrywają struny plektronem zakładanym na prawy palec wskazujący, podczas gdy lewa ręka manipuluje strunami z subtelnym naciskiem na progach lub między progami i bocznymi pociągnięciami strun. Najczęściej sitar kojarzony jest z innym instrumentem- z tamburą (dewanagari, तम्पूरा, tampūrā), który jest również instrumentem z grupy strunowych szarpanych z pudłem rezonansowym, gryfem. Wykonywana jest z drewna, posiada zwykle cztery struny. Gdy wyposażona jest w osiem strun to strojone są unisono parami, podobnie jak np. w mandolinie. Tambura w odróżnieniu od sitaru nie posiada progów. Oba te instrumenty- sitar i tambura najczęściej grą w zespole z sarangi i tablą.
Sarangi (sārangī, Hindi: सारंगी, Punjabi: ਸਾਰੰਗੀ, Urdu: سارنگی, Nepali: सारङ्गी ) to o krótkiej szyjce instrument strunowy z Indii, Nepalu i Pakistanu , który jest używany w hinduskiej muzyce klasycznej . Jest najpopularniejszym instrumentem muzycznym w Nepalu. Przypomina w barwie ludzki głos, dzięki czemu jest zdolny do adaptacji wielu stylów muzyki wokalnej, tworząc całą paletę tonalnego koloru. Obok sitar popularnością cieszy się sarod (lub sarode, (सरोद, সরোদ)- instrument strunowy, wykorzystywane głównie w muzyce Indii. Sarod brzmi głęboko, ciężko w przeciwieństwie do słodko brzmiącego, bogatego w toniczną teksturę sitar. Gryf tego instrumentu jest bezprogowy, zdolny do tworzenia ciągłych slajdów pomiędzy nutami (glissandi), a te są bardzo ważne w muzyce indyjskiej. Brak progów, napięcie strun i fakt, że struny muszą być mocno przyciśnięte do podstrunnicy sprawiają, że sarod jest bardzo wymagającym instrumentem. Struny są szarpane za pomocą trójkątnego plektronu wykonanego z wypolerowanej skorupy orzecha kokosowego, hebanu, rogu lub innych podobnych materiałów, jednak nie jest to obojętne dla brzmienia instrumentu. Jedną z najstarszych istniejących form lutni jest wina (sanskryt: वीणा vīṇā), szarpany instrument strunowy używany w południowoindyjskiej tradycji muzycznej z Karnataki. Dźwięk winy przypomina w brzmieniu ludzki głos.
Tabla to para drewnianych, glinianych lub miedzianych kociołków, gra się na nich dłońmi lub palcami. Membrany obu bębnów naciąga się przy pomocy rzemieni. Tabla wraz z innymi instrumentami jak: sitar, sarod lub saranga, towarzyszą klasycznym indyjskim śpiewom i tańcom, ale mogą być traktowane jako instrument solowy. Mrdanga (mṛydanga, मृदंग dewanagari) jeden z najstarszych instrumentów perkusyjnych, składa się z glinianego korpusu, dwóch membran i naciągu ze skóry. Mrydanga jest tradycyjnym instrumentem używanym na terenie Indii i Bangladeszu.
- Shō (jap. 笙):
– japoński aerofon, rodzaj harmonijki ustnej, powstały w okresie Nara (VIII w.). Jego pierwowzorem był chiński sheng. Składa się z 17 cienkich rurek bambusowych, z których każda zakończona jest u podstawy rurką metalową. Dwie rurki pozostają niewykorzystane, chociaż badania sugerują, że używano ich przy wykonywaniu niektórych utworów w okresie Heian.
Dźwięk instrumentu ma przypominać głos mitycznego feniksa i z tego względu zachowano dwie „nieme” rurki, jako elementu estetycznego, tworzący dwa symetryczne „skrzydła”. Podobnie jak przy shengu strojenie odbywa się przy użyciu kropli wosku. Ponieważ wilgoć wewnątrz instrumentu zaburza prawidłowy dźwięk, muzycy często ogrzewają go nad węglowym piecykiem, gdy w danym momencie nie grają. Instrument ten pozwala na grę zarówno na wdechu, jak i na wydechu. Shō jest jednym z trzech głównych instrumentów dętych wykorzystywanych w klasycznej japońskiej muzyce dworskiej, zwanej gagaku. Tradycyjna technika obejmuje stosowanie grup tonów, zwanych aitake (合竹), przechodząc stopniowo od jednego do drugiego.
- Suka biłgorajska:
– staropolski smyczkowy instrument muzyczny z grupy chordofonów ludowych, budową przypominający skrzypce. Wczesne formy skrzypiec jak np. gęśle oraz inne instrumenty, na których uzyskiwano dźwięk poprzez wodzenie po strunach smyczkiem znane są na terenie Polski co najmniej od X wieku. Suka jako instrument ludowy funkcjonowała do XIX wieku. Prawdopodobnie na instrumencie tym grano w okolicach Biłgoraja oraz Janowa Lubelskiego. Jedyny opisany egzemplarz suki pochodził ze wsi Bielaki k/Kocudzy, które od roku 1831 stanowią część Zdzisławic. Raczej była instrumentem uniwersalnym co do repertuaru, chociaż ze względu np. na brzmienie szczególnie dobrze współgra ze śpiewem, zapewne więc towarzyszyła wykonywaniu pieśni, w tym tzw. „pieśni dziadowskich”, możliwe, że wchodziła również w skład kapel.
Do naszych czasów nie przetrwał żaden egzemplarz suki. Została ona zrekonstruowana na podstawie akwareli Wojciecha Gersona (1895) m.in. przez lutników Zbigniewa Butryna z Janowa Lubelskiego i Andrzeja Kuczkowskiego z Warszawy.
Pudło instrumentu żłobione jest z jednego kawałka drewna czereśniowego. Ma kształt zbliżony kształtem i wielkością do altówki, posiada od 4 do 7 strun. Instrument charakteryzuje się krótką i szeroką szyjką, ozdobną rozetą wyciętą w podstrunnicy i podstawkiem opartym o płytę spodnią. Przy grze trzymany jest na kolanie w pozycji pionowej, oparty o ramię grającego. Gra się techniką paznokciową, tzn. struny są skracane nie przez nacisk z góry, lecz poprzez boczny dotyk paznokciem. Technikę tę jako charakterystyczną dla polskich instrumentów opisał w XVI wieku niemiecki teoretyk Martin Agricola.
- Spinet, wirginał:
To instrument z grupy chordofonów klawiszowych (instrumenty, w których źródłem dźwięku są napięte struny), a dokładniej to rodzaj klawesynu. Popularny XVI–XVII w. zwłaszcza w Anglii, dokąd dotarł z Flandrii (miał poprzeczny naciąg strun i prostokątne pudło rezonansowe). Szpinet posiada 3 nogi, na których oparte jest trójkątne, czworokątne lub pięciokątne pudło rezonansowe. Rozpiętość skali wynosi najczęściej 3-4 oktaw. W przeciwieństwie do klawesynu ma tylko pojedynczy naciąg strun co oznacza, że skoczki zaopatrzone w piórka po uderzeniu klawisza szarpią tylko jedna strunę, której wysokość dokładnie odpowiada wysokości dźwięku zapisanej w nutach. W efekcie jest znacznie cichszym instrumentem w porównaniu z klawesynem.
- Szalamaja:
- Tambura, Balkan tambura – instrument muzyczny z grupy strunowych szarpanych z pudłem rezonansowym, gryfem i progami na podstrunnicy. Wykonywana jest z drewna, posiada zwykle cztery struny, obecnie najczęściej metalowe.
Balkan tambura to instrument strunowy, który używany jest jako instrument ludowy w Bośni i Hercegowinie, Bułgarii, Chorwacji, Północnej Macedonii oraz Serbia (zwłaszcza Vojvodina ). Ma podwójne stalowe struny i gra na plektronie, tak samo jak na mandolinie . Gra się na plektronie, grając krótkie dźwięki, które są szarpane z góry na dół, podczas grania dźwięków długich z szybkim tremolo. Do gry solo lub do akompaniamentu śpiewakowi są one odgrywane w sposób tradycyjny, czyli granie melodii na najwyższym kursie, podczas gdy drugi kurs lub kursy są używane jako dron. Bardziej nowoczesnym sposobem, który jest częściej stosowany w orkiestrach lub innych grupach, jest odtwarzanie melodii jednowierszowych na wszystkich polach.
- Tenor fiddle (vielle):
to XVII-wieczne skrzypce tenorowe, które w budowie nieco się różniły od współczesnych skrzypiec, bowiem jego korpus był większy niż w altówce, ale z krótką szyjką. Instrument ten był typowo strojony: G 2 -D 3 -A 3 -E 4 (oktawa poniżej zwykłych skrzypiec).
Vielle to przodek współczesnych skrzypiec. Vielles są bardziej prymitywne w projekcie niż skrzypce – używają zwykłych strun jelitowych i mają płaską płytę rezonansową i tył, zamiast łukowatej góry i tyłu używanych w bardziej nowoczesnych instrumentach. Kiedy te instrumenty były popularne, standaryzacja rozmiaru, kształtu, liczby strun czy stroju była bardzo mała.
- Tromba Marina:
Tromba Marina (trąbka morska, trompette marine) to trójkątny instrument smyczkowy używany w średniowieczu i renesansie. Był bardzo popularny w XV wieku w Anglii i przetrwał do XVIII wieku. Tromba Marina składa się z ciała i szyi w kształcie ostrosłupa ściętego. Ma on zwykle od metra do 2 metrów długości i jest monochromatyczna (chociaż niektóre wersje mają drgające struny). Gra się bez zatrzymywania struny, grając naturalne harmoniczne lekko dotykając strun kciukiem w punktach węzłowych. Jego nazwa pochodzi od trąbkowego brzmienia.
- Txistu i tambourin a cordes:
- Txistu:
jest rodzajem fletu, który stał się symbolem baskijskiego odrodzenia ludowego. Tym trzyotworowym fletem można grać jedną ręką, pozostawiając wolną rękę do gry na instrumencie perkusyjnym, więc łączy się ten instrument często z bębnem strunowym (psałterium) o nazwie tambourin a cordes. Flet trzyotworowy był bez wątpienia wykorzystywane przez muzyków w dużej części Hiszpanii i Europie Zachodniej nie tylko w kraju Basków. Flety te były (są) wykonane z drewna, chociaż niektóre wykonano z kości.
Txistu obejmuje zakres dwóch oktaw, a większa wersja nazwana w języku hiszpańskim silbota została stworzona, by towarzyszyć polifonicznym kompozycjom. W nowszych konstrukcjach fletu z trzema otworami stosowano trzciny i metalowe ustniki, aby uzyskać lepszy dźwięk. Niektórzy twierdzą, że jest on ściśle związany z wczesnym połączeniem Basków z przemysłem żelaznym i kuźnictwem, inni sugerują, że osadzanie takich elementów rozpoczęło się w rewolucji przemysłowej XIX wieku.
Tambourin a cordes (inna nazwa- psalterium) to instrument strunowy perkusyjny z rodziny cytr, który spełnia rolę perkusji. Instrument ten jest szczególnie popularny w rejonach Basków i Aragonii. Tambourin a cordes jest często instrumentem towarzyszącym używanym podczas ceremonii i tańców. Jest też elementem do pary z fletem, któremu przynosi rytm. Jego konstrukcja jest podobna do harfy eolskiej. Zbudowany jest z płaskiego pudła rezonansowa w kształcie trapezu, trójkąta lub prostokąta, z rozpiętymi nad nim strunami. Grający szarpie struny lub uderza w nie pałeczką. W czasie gry na nim zawieszany jest na ramieniu muzyka, który używa tej samej ręki, aby zagrać na flecie. Drugą ręką uderza pałką w struny.
- Serpent:
- Ūd:
Oud pojawił się w średniowiecznej Persji jako barbat w VII wieku naszej ery. Jego nazwa „ūd” (arab.: drzewo), odnosi się do budowy z drewna aloesu. Pierwotnie miał zwężający się korpus jednego kawałka z szyjką i dwoma otworami w kształcie półksiężyca. W Andaluzji podczas muzułmańskiej okupacji Hiszpanii (od 711 do 1492 roku) prawdopodobnie pojawiła się obecna forma, z oddzielną szyjką i okrągłym otworem dźwiękowym z drewnianą rozetą. Pierwszy znany pełny opis „ūd” i jego konstrukcji znajduje się w liście Risala-l-Luḥūn wa-n-Nagham autorstwa IX-wiecznego arabskiego filozofa Ya’qub ibn Isḥāq al-Kindi. Ūd (oud, عود) jest arabskim instrumentem strunowym w kształcie gruszki o krótkim bezprogowym gryfie, z 11. lub 13. strunami zgrupowanymi w 5. lub 6. grupach. Używano strun jelitowych, szarpanych plektronem, mocuje się do mostka typu gitarowego. Ūd był wzorcem dla lutni europejskiej. Współczesne instrumenty posiadają zazwyczaj 5 strun podwójnych oraz dodatkową strunę basową. Do gry na ud używa się elastycznego plektronu (arab. risza, tur. mızrap) o długości około 10 – 15 cm. Tradycyjnie był wykonywany z orlego pióra, obecnie jednak używa plektronów plastikowych.
- Ukulele:
Ukulele ostateczną formę- małej gitary, nazwę i popularność zyskał na Wyspach Hawajskich. Ten instrument, z grupy strunowych szarpanych, jednak ma pochodzenie portugalskie, a jego wzorcami były rajão, cavaquinho, braguinha i machete. Podobny jest do niewielkiej gitary, chociaż istnieją ukulele o innych kształtach pudła rezonansowego. Zwykle ma cztery struny, rzadziej sześć lub osiem, ale maksymalnie w czterech parach strojonych unisono lub oktawami. Gra się palcami, rzadziej z użyciem plektronu. Instrumenty będące prekursorami ukulele trafiły do Honolulu w 1879 roku wraz z emigrantami z Madery, przybyłymi na pokładzie statku Ravenscrag do pracy na plantacjach trzciny cukrowej. Trzech z nich, będących z zawodu stolarzami, zajmowało się również lutnictwem. Po zakończeniu dziesięcioletnich kontraktów Manuel Nunes, José do Espírito Santo oraz Augusto Dias pozostali na Wyspach, powracając do wyuczonego zawodu. Tak powstały pierwsze ukulele w postaci jaką dziś znamy. Ukulele zyskało popularność dzięki wsparciu hawajskiego dworu królewskiego. Król Dawid Kalākaua i jego siostra Lydia Liliʻuokalani, miłujący muzykę, szybko rozpropagowali w swoim otoczeniu nowe instrumenty muzyczne, łącząc wyuczoną europejską tradycję muzyczną z wpływami rdzennej muzyki hawajskiej. Popularność ukulele wykroczyła poza Hawaje na początku XX wieku, znajdując powszechne zastosowanie w muzyce popularnej tamtego okresu, w jazzie, w twórczości wodewilowej.
- Viola d’amore:
Viola d’amore (altówka miłosna lub amorka) to dawny instrument z rodziny viol, posiadająca 5-8 strun melodycznych i ok. 8-20 burdonowych (rezonansowych), umieszczonych pod gryfem i podstawkiem. Pojawiła się w 2 poł. XVII w., pod koniec XVIII wieku wyszła z użycia. Nazwa najprawdopodobniej związana jest z brzmieniem instrumentu, które jest pełne czułości i ciepłe.
Ostateczny kształt konstrukcyjny Violi d’amore ustalił się w XVIII w., jest chordofonem smyczkowym o budowie zbliżonej do sopranowej lub altowej violi da gamba. Cechy budowy, które odróżniają violę d’amore od instrumentów z rodziny viol da gamba, to: niższe boczki, podstawek przystosowany do dwóch naciągów strun (melodycznych i rezonansowych), ukośny strunociąg, długa, cienka i zaokrąglona szyjka, długa komora kołkowa oraz często spotykany fantazyjny kształt korpusu. Cechy wspólne to: opadające „ramiona”, nisko sklepiona wierzchnia płyty, krawędzie płyt niewystające poza obrys boczków, płaska spodnia płyta o dwóch płaszczyznach (dolna część jest równoległa do płyty wierzchniej, a górna pochylona ku szyjce) oraz otwory rezonansowe w kształcie płomienia, wielkiej litery „c” lub małej litery „f”. Niektóre viole d’amore, podobnie jak viole da gamba, posiadają rozety. Rozeta to bogato zdobiony, przeważnie okrągły, ażurowy ornament kwiatowy. spełniająca funkcję otworu rezonansowego.
- Viola organista:
Viola organista to instrument strunowo–smyczkowy wymyślony przez Leonarda da Vinci. Jego opis przetrwał do czasów współczesnych w szkicach i rysunkach, które znajdują się w Codice Atlantico, największym zbiorze notatek włoskiego geniusza z lat 1489-1492. Projekt Leonarda da Vinci zakładał wykorzystanie jednego lub kilku kół zębatych nachodzących na siebie. Każde koło pociągało smyczek ulokowany prostopadle do innych strun instrumentu. Struny były kierowane w dół w stronę smyczka, podobnie jak ruch klucza, powodując przesuniecie smyczka, a przez to wydanie dźwięku struny. W jednym z projektów struny mogły stykać się, co dawało więcej kombinacji dźwięku. Instrument- Viola organista, nigdy nie został zbudowany przez twórcę, jednak znane są próby budowy pojedynczych egzemplarzy, które jednak nie zyskały akceptacji muzyków w ich czasie, na przykład konstrukcja Geigenwerk z 1575 zaprojektowana przez niemieckiego wynalazcę instrumentów Hansa Haidena. Ten piękny instrument widoczny na zdjęciu u góry, autorstwa Raymundo Truchado, jest datowany na 1625. Viola organista Leonarda da Vinci, w brzmieniu mocno zbliżona jest do violi da gamba, uruchamiane jest klawiaturą co można usłyszeć dzięki instrumentowi zbudowanemu przez Sławomira Zubrzyckiego w latach 2009–2012 (fotografia u góry z prawej).
- Zurna:
(lub- suṙna, zurla) to instrument dęty używany w środkowej Eurazji, Azji Zachodniej i niektórych częściach Afryki Północnej. Zwykle towarzyszy mu davul (bęben basowy) w ludowej muzyce anatolijskiej i asyryjskiej.
Zurna, wytwarzana z wolno rosnącego i twardego drewna drzew owocowych, takich jak śliwka lub morela, jest „krewną” oboju. Znajduje się prawie wszędzie tam, gdzie rośnie trzcina pospolita, ponieważ używa krótkiej cylindrycznej trzciny, która jest przywiązana do stożkowej mosiężnej rurki na jednym końcu, spłaszczonej do wąskiej szczeliny na drugim końcu jako źródło dźwięku. Wymaga wysokiego ciśnienia, aby w ogóle nadać jakikolwiek ton, a kiedy to robi, jest prawie stale głośny, wysoki, ostry i przeszywający. Ma cylindryczny otwór i dzwon otwierający się po parabolicznej krzywej, dzięki czemu jest przystosowany do odbijania dźwięku na wprost.
- Żydowska harfa (Jew’s harp), harfa szczękowa (Jaw Harp), drumla:
Drumla– ludowy instrument muzyczny z grupy idiofonów szarpanych, najczęściej wykonany z metalu. Instrumenty europejskie wykonywane są ze stali, natomiast azjatyckie z brązu. Czasami np. na Dalekim Wschodzie, Indochinach, Alasce wykonywana jest z drewna, bambusa lub innych materiałów. Dzięki swojej prostej budowie instrument używany jest w różnych formach od wielu wieków i w różnych regionach świata: Środkowej i Wschodniej Azji, Indochinach, Indiach czy na Alasce. W Europie popularny m.in. w muzyce cygańskiej.
Na drumli gra się, trzymając ją w ustach i szarpiąc palcem ruchomy języczek, przy czym najczęściej opiera się nieruchomą część instrumentu na zębach. Czasem trzyma się go bezpośrednio w ustach bez kontaktu z zębami (technika water drop). Zmiany wysokości i barwy dźwięku uzyskuje się, zmieniając ułożenie jamy ustnej (poprzez odpowiednie ruchy języka i podniebienia), zmieniając ułożenie ust, gardła oraz poprzez wciąganie/wydychanie powietrza.
Inne powiązane treścią artykuły:
Wróć do rozdziału pierwszego (orkiestra symfoniczna) >>
Wróć do rozdziału drugiego (orkiestra barokowa i instrumenty tamtego czasu) >>
Wróć do części poprzedniej (rozdział 2, część 2) >>