orkiestra symfoniczna (1)

Na podstawie: „Encyklopedii Muzyki” PWN, „Słowniczka muzycznego” Jerzego Habeli oraz „Sekretów Polyhymni” Jerzego Waldorffa.

Orkiestra symfoniczna (*) – zespół instrumentalny przeznaczony do wykonywania wielkich dzieł muzycznych: symfonii, koncertów, oper i baletów w czasie koncertów w teatrach muzycznych i na otwartym powietrzu.
Do połowy XVIII wieku nie istniała standardowa obsada orkiestry. Wykształciła się na dworze elektora Palatynatu w Mannheim w połowie XVIII wieku. Podstawę orkiestry stanowił zespół instrumentów smyczkowych, tj. I i II skrzypce, altówka oraz wiolonczela zdwajana przez kontrabas. Wyraźnemu ograniczeniu uległa rola dętych, którą tworzyły flety, oboje i fagoty, a od 1782 roku klarnet. Instrumenty te dobarwiały brzmienie smyczków i dopiero w XIX wieku zaczęto powierzać im partie solowe. Waltornie grały początkowo przede wszystkim fundament harmoniczny, tym ważniejszy, że na znaczeniu straciło basso continuo.

Orkiestra symfoniczna nigdy nie uzyskała ustalonego składu. Jej konfiguracja i liczebność podlega stałym przemianom, acz istnieje pewien standard, sięgający przeciętnie około stu osób, wystarczający do wykonywania większości XIX- i XX-wiecznego repertuaru.

Obsada orkiestry symfonicznej (kolejność według zapisu w partyturze):

1. instrumenty dęte drewniane: flet piccolo, flety. Oboje, rożek angielski, klarnet piccolo, klarnety, klarnet basowy, saksofony, fagoty, kontrafagot
2. instrumenty dęte blaszane: rogi (waltornie), trąbki, sakshorny, puzony, tuby
3. instrumenty perkusyjne: dzwonki, dzwony, wibrafon, ksylofon, marimba, kotły, trójkąt, talerze, gong, bęben wielki, werbel
4. instrumenty klawiszowe i inne: fortepian, , klawesyn, organy, czelesta, harfy
5. instrumenty smyczkowe: I skrzypce, II skrzypce, altówki, wiolonczele, kontrabasy

 

• Fortepian–
  To klawiszowy, młoteczkowy, strunowy instrument muzyczny. W fortepianie struny rozpięte na stalowej ramie uderzane są młoteczkami wyściełanymi filcem. Naciśnięcie klawisza powoduje uderzenie młoteczka w strunę, przenosząc jednocześnie dynamikę uderzenia w klawisz. Natychmiast po pobudzeniu struny młoteczek odbija się od niej i, w zależności od siły uderzenia, zatrzymuje się wyżej lub niżej. Pozwala to na szybką repetycję (uderzanie kilka razy tego samego dźwięku w szybkim tempie), w odróżnieniu od pianina. Po zwolnieniu nacisku na klawisz do struny przyciskany jest na krótką chwilę tłumik wyciszający jej drgania. W ten, dość skomplikowany, sposób mechanizm fortepianu realizuje podstawową cechę tego instrumentu odróżniającą go od wcześniejszych instrumentów strunowych, klawiszowych, które nie miały możliwości kształtowania dynamiki dźwięku oraz czasu jego trwania. Ewolucja wczesnego fortepianu w instrument znany dzisiaj była wspólnym dziełem Ludwiga van Beethovena i londyńskiego wytwórcy fortepianów Broadwood’a. Postępująca głuchota Beethovena wymagała głośniejszych instrumentów. Fortepiany Broadwood’a produkowane specjalnie dla Beethovena stawały się coraz większe i głośniejsze. Ostatecznie wyposażone były w trzy struny dla każdego dźwięku, rozpięte na stalowej ramie. Kształt pudła instrumentu, także zaczął się zbliżać do dzisiejszego. Począwszy od początku XIX wieku fortepian stał się dominującym instrumentem solowym i pozostaje nim nadal. Literatura pianistyczna zawiera setki tysięcy dzieł i jest częścią dorobku praktycznie każdego kompozytora okresu klasycyzmu, romantyzmu oraz współczesnego. Wszechstronność zastosowań tego instrumentu sprawiła także, iż jest on podstawowym instrumentem uzupełniającym w nauczaniu praktycznie każdego innego rodzaju muzyki. W XX w. John Cage wynalazł fortepian preparowany (więcej o fortepianie przeczytasz w artykule „Fortepian, jego historia i budowa”)

 

• Skrzypce–
  
  należą do rodziny instrumentów strunowych smyczkowych. Nazwa pochodzi od włoskiego violino. Obecną estetyczną i delikatną postać przybrały w XVII w. Jest to jeden z najpopularniejszych instrumentów, przy czym również jest jednym z instrumentów o największej sile wyrazu i wielu kompozytorów stosuje go do budowania nastroju. Dzięki rozmaitym technikom gry pozwala uzyskać szeroki zakres efektów dźwiękowych. Posiada on 4 struny (strojone na dźwięki g, d1, a1, e2 ), dźwięk wydobywa się poprzez pocieranie lub szarpanie tychże strun. Ich drgania powodują, że powietrze wewnątrz korpusu rezonansowego wibruje i wzmacnia dźwięk. Zjawisko to nazywa się rezonansem. Struny początkowo wykonywano z katgutu, teraz jednak coraz częściej wykonuje się je z tworzyw syntetycznych. Skala skrzypiec obejmuje przeszło 4 oktawy od dźwięku g. W wielokrotnej obsadzie skrzypce wchodzą jako najważniejszy instrument w skład orkiestry symfonicznej i wielu innych zespołów orkiestrowych i kameralnych. (więcej o skrzypcach przeczytasz w artykule „Skrzypce”)

 

• Altówka–
  Nazwa altówki pochodzi od włoskiego viola. Nazwę tę początkowo używano do określenia violi da gamba, czyli instrumentu przytrzymywanego pomiędzy kolanami. Jednak za prawdziwego przodka zarówno skrzypiec jak i altówki należy uznać violę da braccio opieraną na ramieniu. Nie wiadomo kiedy dokładnie altówka się pojawiła, ale najstarszy zachowany egzemplarz pochodzi z 1580 roku i został on wykonany przez P. Zanettiego. Instrument ten należy do rodziny instrumentów strunowych smyczkowych. Jest nieco większa od skrzypiec (jest o jedną siódmą większa oraz jej smyczek jest nieco dłuższy i cięższy), posiada miękką, łagodną i głęboką barwę brzmienia, jednocześnie mniej jaskrawą niż skrzypcowa. Jej cztery struny są strojone o kwintę niżej niż w skrzypcach: c, g, d1, a1. Altówka rzadziej jest używana jako instrument solowy, przede wszystkim wchodzi ona w skład zespołów kameralnych oraz orkiestry symfonicznej. Przez bardzo długi czas służyła ona niemal wyłącznie za instrument pomocniczy w muzyce orkiestrowej i kameralnej. Dopiero kiedy zwróciła uwagę swoją unikalną jakością tonu oraz niskim, niemal nosowym, tajemniczym brzmieniem, zaczęto ją wykorzystywać również jako instrument solowy. Pod koniec XVIII w. muzycy zaczęli doceniać charakterystyczne piękno tego brzmienia, i co się z tym wiązało, altówka zaczęła stopniowo nabierać coraz większego znaczenia.

 

• Wiolonczela–
  składa się z dużego pudła rezonansowego z dwoma otworami w kształcie stylizowanej litery f oraz gryfu z bezprogową podstrunnicą, zakończo-nego główką w charakterystycznym kształcie ślimaka. Struny, podparte na mostku, napinane są za pomocą klinowych naciągów. Struny wiolonczeli były niegdyś wykonywane z preparowanych jelit zwierzęcych lub z linek tkanych ze srebrnych drutów. Współcześnie niemal wyłącznie wykonywane są ze stali. Instrument posiada cztery struny normalnie strojone w kwintach do następujących dźwięków (począwszy od najniżej strojonej) – C (65.4Hz), G (98Hz), d (146,8Hz), a (220Hz) i obejmuje zakres dźwięków od C do a2.
  Początki wiolonczeli sięgają XVI wieku. Instrument podobnie jak inne z tej rodziny – skrzypce, czy altówka wyewoluował z wcześniej używanych, dawnych instrumentów smyczkowych. Pierwszy raz wiolonczela wspominana jest przez Agricolę w 1529. Pisze on o niej jako o basowym instrumencie smyczkowym posiadającym trzy struny. W innych pismach z tego okresu mówi się też o czterostrunowej wersji. Pierwszym znanym producentem wiolonczel był Amati (zmarły 1580), jednak dopiero jego uczeń, słynny Antonio Stardivari, stworzył standard instrumentu obowiązujący do dziś. Między innymi ustalił jej długość na 29 1/2 cala (75 cm) o dwa cale mniej niż wiolonczeli Amatiego (80 cm).
  Na wiolonczeli gra się siedząc, obejmując udami pudło rezonansowe. Gryf wznoszący się pionowo w górę znajduje się na wysokości przedramienia i ramienia. Wiolonczela posiada piękne, niskie, melancholijne brzmienie. Będąc częścią kwartetu smyczkowego, orkiestry kameralnej i symfonicznej jest także ważnym instrumentem solowym. Od czasów baroku do czasów współczesnych powstała olbrzymia liczba utworów muzycznych specjalnie na wiolonczelę.

1. Kontrabas, najniższy strojem i największy instrument muz. z grupy chordofonów smyczkowych (chordofony), z pudłem rezonans. w górnej części wydłużonym i przechodzącym bezpośrednio w krótką szyjkę zakończoną ślimakiem, z szerokimi boczkami i płaską płytą dolną, załamaną daszkowato ku górze, wzmocnioną od wewnątrz czterema listwami poprzecznymi. W celu ułatwienia naciągu strun kołki strunowe zastąpione są specjalnymi maszynkami (przekładnie ślimakowe). Podczas gry k. stawia się pionowo na krótkiej nóżce wystającej z dolnej części instrumentu.
   Znane są 3 rodzaje k.:
   1) z 3 strunami A1D G (ang.) lub G1D A (wł.);
   2) z 4 strunami E1 A1DG;
   3) z 5 strunami C1E1A1DG.Najbardziej rozpowszechniony jest k. 4-strunowy strojony w kwartach. Struny k. są jelitowe, najniższa owinięta drutem. K. jest instrumentem transponującym (transponujące instrumenty) o oktawę w dół, o skali sięgającej w brzmieniu od E1 do a, przy czym użycie flażoletów pozwala wydobyć wyższe dźwięki (do g1). Do gry używa się smyczka z okrągło wygiętym drzewcem, dającego twardy dźwięk, lub płaskiego, o większych rozmiarach, bardziej podatnego do prowadzenia melodii. Poza smyczkowaniem stosuje się również inne sposoby gry, jak pizzicato i col legno. K. używany jest w orkiestrze symfonicznej, a także w innych zespołach, głównie jazzowych, jako instr. basowy; z uwagi na ograniczone możliwości techniczne (wielkie rozmiary, długie i grube struny, trudniejsze palcowanie) i mało dźwięczne, dudniące brzmienie jest najmniej ruchliwym instrumentem smyczkowym. Kontrabas wykształcił się z kontrabasowej violi da gamba, w której w XVII w. zastosowano podstrunnicę bezprogową, a w XVIII w. zmniejszono liczbę strun do 4. W XIX w. budowano eksperymentalne k. o szczególnie wielkich rozmiarach (do 4,5 m wysokości), w których struny skracano za pomocą specjalnych dźwigni i pedałów (np. octobasse). Z uwagi na małą przydatność praktyczną wszystkie te instrumenty nie znalazły szerszego zastosowania. Od XVII w. znany jest również violone kontrabasowy instrument smyczkowy o kształcie skrzypiec, który nigdy nie zdobył większej popularności.

• Harfa należy do rodziny instrumentów strunowych szarpanych. Jej nazwa pochodzi od włoskiego arpa. Instrument ten znany był już w starożytności, m.in. w Mezopotamii i Egipcie 3000 lat p.n.e. Miały one wtedy od 3 do 22 strun i były różnej wielkości- na największych trzeba było grać stojąc. W Europie harfa pojawiła się w średniowieczu. Współcześnie instrument ten posiada 47 strun rozpiętych na ramie przymocowanej na dole do ukośnego pudła rezonansowego, ułożonych diatonicznie wg gamy Ces-dur: od Ces1 do ges4.
  
  Ponadto harfa ma siedem pedałów, z których każdy odpowiada dźwiękom tej samej nazwy we wszystkich oktawach, które umożliwiają przestrajanie strun przez podwyższanie ich brzmienia o półton (przy pojedynczym naciśnięciu pedału) lub o cały ton (przy dwukrotnym naciśnięciu pedału) równocześnie we wszystkich oktawach. Struny wykonuje się z jelit zwierzęcych, a także z metalu (struny basowe). Ponieważ większość strun wygląda jednakowo, aby ułatwić pracę muzykowi oznacza się je różnymi kolorami. Pudło rezonansowe najczęściej robi się z drewna sosnowego, pozostałe elementy natomiast z jaworu. Harfę najczęściej używa się w orkiestrze symfonicznej, rzadziej jako instrument solowy.

 

• Flet, instrument muz. z grupy aerofonów, rodzaj piszczałki wargowej. Istnieją dwa podstawowe typy fletów:
  1) flet poprzeczny, fletrowers [pol.], flauto traverso [wł.], obustronnie zamknięta rurka drewniana (niekiedy metalowa lub z kości słoniowej) o długości ponad 70 cm, z otworem wargowym przy jednym końcu instrumentu i otworami bocznymi (12–16) służącymi do zmiany wysokości dźwięku, zamykanymi i otwieranymi za pomocą klap. Dźwięk wydobywa się przez bezpośrednie zadęcie na krawędź (wargę) otworu wargowego instrumentu, trzymanego podczas gry w położeniu poprzecznym. Chromatyczna skala fletu sięga od h lub c1 do c4. Brzmienie fletu zależy od wysokości dźwięków (niskie są głuche, mało donośne; środkowe– łagodne, miękkie; wysokie– ostre, przenikliwe), a także od materiału, z jakiego jest zbudowany (flety drewniane mają brzmienie delikatniejsze, metalowe– np. srebrne– ostrzejsze). W zespole instrumentów dętych drewnianych flet realizuje partię najwyższego głosu. Prymitywny flet poprzeczny przeniesiony został z Azji do Europy w XII w.; z końcem XVI w. przedostał się do muzyki artystycznej. Początkowo otwory boczne zatykano palcami, dopiero w XVII w. zastosowano jedną klapę. Po wielu eksperymentach, głównie w XVIII w., ostateczne udoskonalenie konstrukcji fletu przyniosły wynalazki T. Böhma (system klap 1832, uściślenie intonacji 1846); z małymi zmianami przetrwały one do dzisiaj. Ze względu na walory wirtuozowskie i możliwości ekspresyjne flet poprzeczny wyparł niemal całkowicie inne typy fletów, tak w muzyce solowej, jak i w zespołach. Odmianą fletu poprzecznego jest piccolo;
  2) flet podłużny, dzióbkowy, Blockflöte [niem.], flauto dolce [wł.] trzyma się w czasie gry pionowo; długa wąska rura zaopatrzona jest w otwory boczne kryte palcami lub klapami. Jeden (otwarty) koniec stanowi wylot instrumentu, drugi zakończony jest ustnikiem z umieszczonym wewnątrz czopem; wąska szczelina między ustnikiem a czopem tworzy kanał, którym powietrze zostaje skierowane na krawędź otworu wargowego. Jest to najwcześniejszy rodzaj fletu, wywodzący się z piszczałki ludowej. Używany w Europie od XI w., od XVI w. budowany w różnych strojach, najczęściej dyszkantowym, altowym i tenorowym, od poł. XVIII w. ustępował stopniowo miejsca fletowi poprzecznemu. Obecnie, jeśli pominąć muzykowanie amatorskie i zespoły szkolne, spotykany jest prawie wyłącznie w zespołach odtwarzających dawną muzykę. Prastarymi odmianami fletu podłużnego były opatrzone kilkoma otworami bocznymi flety naczyniowe (długość przewodu niewiele większa niż jego średnica) z wypalonej gliny, do których nawiązuje zbudowana w XIX w. okaryna.  Budowany także w odmianach: piccolo (pikolo, pikulina): instrument muzyczny z grupy aerofonów, rodzaj fletu poprzecznego o najmniejszych rozmiarach. Skala piccolo obejmuje dźwięki od d2 do h4, w zapisie nutowym partia tego instrumentu jest notowana o oktawę niżej od rzeczywistego brzmienia.

• Klarnet należy do rodziny instrumentów dętych drewnianych. Pokrewnymi instrumentami są także: klarnety sopranowe, altowe, basowe, kontrabasowe oraz basetorny. Został skonstruowany na przełomie XVII i XVIII w. Ma on ciepłą i soczystą barwę, ciemniejszą w niższych dźwiękach oraz jaśniejszą i wyraźniejszą w wysokich. Jego skala obejmuje dźwięki d-g3.
  
  Klarnet jest instrumentem jednostroikowym. Dźwięk w nim powstaje wtedy, gdy pojedynczy, cienki, płaski kawałek trzciny (stroik) zostaje wprawiony w ruch przez dmuchnięcie w twardy ustnik. Natężenie dźwięku jest zależne od długości instrumentu, wysokość natomiast od ilości i rodzaju otworów. Klarnet jest instrumentem transponującym, tzn. wydaje dźwięki niezgodnie z nutami zapisanymi w partyturze (czyli o ton lub półtora tonu niższe). Klarnet jest wykorzystywany zarówno w orkiestrach (symfonicznej, tanecznej, dętej wojskowej) jak również w triach, kwartetach i kwintetach oraz jako instrument solowy.

 

• Róg, corno, waltornia, rożek francuski,  instrument muz. z grupy aerofonów ustnikowych, długa wąska koniczna rura, zwinięta trzykrotnie w okrąg rozszerzający się gwałtownie u wylotu w charakterystyczną czarę głosową. W wewnętrznej części okręgu znajdują się 3 dodatkowe rurki, które włączane za pomocą wentyli dają możność wydobycia z rogu wszystkich dźwięków skali chromatycznej. Dziś używane są prawie wyłącznie rogi w stroju F, transponujące o kwintę w dół (w kluczu wiolinowym) lub o kwartę do góry (w kluczu basowym). Skala rogu sięga w pisowni od Fis 1 do c3, w brzmieniu od H do f2. Rogu jest instrumentem półpełnym, tzn. nie wydaje pierwszego (najniższego) dźwięku skali naturalnej. W celu ułatwienia wydobycia dźwięków najniższych i najwyższych stosowane są 2 rodzaje ustników: szerokie dla niskich i wąskie dla wysokich dźwięków. Barwę rogu można zmieniać przez częściowe zatykanie czary głosowej lub przez stosowanie tłumika. Prototypem rogu był wczesnośredniowieczny róg sygnałowy z rogu bydlęcego.
  
  Najwcześniejszą formę współczesnego rogu stanowi róg naturalny bezwentylowy, używany w XVIII w. początkowo w zespołach fanfarowych i jako instrument sygnalizacyjny, wkrótce potem także w orkiestrze. Z rogu naturalnego można było wydobyć jedynie dźwięki szeregu harmonicznego. Przez częściowe zatykanie czary głosowej dłonią uzyskiwano nadto dźwięki o półton wyższe. Rogi naturalne budowano w różnych strojach. Z początku XVIII w. wprowadzone zostały tzw. krągliki. W II poł. XVIII w. krągliki zastąpiono kolankowatymi rurkami, umieszczanymi wewnątrz okręgu na stałe, w formie suwaka; był to tzw. róg inwencyjny. Przesuwanie rurki inwencyjnej pozwalało na przestrajanie rogu, a równocześnie dawało możliwość dokładnego zestrojenia z orkiestrą. W XIX w. kolanka inwencyjne przekształcone zostały w umocowane na stałe rurki o różnej długości, włączane w obwód rogu za pomocą wentyli, początkowo dwóch, a później trzech. Obecnie buduje się również rogi podwójne, w których dodany jest czwarty wentyl, pozwalający na przestrojenie instrumentu o kwartę w górę.

 

• Fagot jest to instrument dęty drewniany, spokrewniony z obojem. Nazwa pochodzi od włoskiego fagotto, co dosłownie znaczy wiązka, pęk. Najbardziej wyraziście brzmią dźwięki niskie, wysokie są łagodne, niezbyt donośne, jakby wymuszone. Jego skala obejmuje dźwięki od B1 do es2. Obecnie fagot ma około 134 cm długości i składa się z dwóch drewnianych rur (basowej i metalowej zwanej skrzydłem) połączonych u dołu tzw. stopą. Rura basowa zakończona jest wąską czarą głosową- dźwięcznikiem. Druga rura zakończona jest rurką wygiętą w kształt litery S z podwójnym stroikiem. Fagot występuje najczęściej w orkiestrach i zespołach wojskowych, okazjonalnie także jako instrument solowy i kameralny.
  
  Kontrafagot jest jedną z odmian fagotu. Różni się skalą (gra dźwięki o oktawę niższe) oraz tym, że składa się on z potrójnie zgiętej rury. Wg Praetoriusa pierwszy kontrafagot zbudował muzyk dworu elektorskiego w Berlinie, Hans Schreiber ok. 1618 roku. Od XVIII wieku kompozytorzy zaczęli używać fagotu jako instrumentu solowego. Pierwszym z nich był Vivaldi, który napisał 37 koncertów na ten instrument.

 

• Obój i rożek angielski
  Obój, instrument muz. z grupy aerofonów stroikowych. Jest to prosta, koniczna rura drewniana zakończona nieco rozszerzoną czarą głosową, zaopatrzona w liczne otwory boczne zamykane i otwierane za pomocą klap. U wlotu instrumentu osadzony jest podwójny stroik. Chromatyczna skala o. sięga od b do g3, przy czym brzmienie dźwięków zmienia się wraz z ich wysokością (dźwięki najniższe są donośne, niskie– wyraziste, środkowe– miękkie, delikatne, wysokie– coraz bardziej suche i przenikliwe). Użycie tłumika pozwala na znaczne osłabienie dźwięku. Ruchliwością o. ustępuje fletowi; jest przede wszystkim instr. melodycznym, o dużych walorach kolorystycznych. O. wykształcił się ok. poł. XVII w. z franc. szałamai i szybko rozpowszechnił w całej Europie. W tym też okresie wprowadzone zostały pierwsze klapy, których liczba w ciągu XVIII w. stopniowo wzrastała. System klapowy został ostatecznie ustalony w XIX w. przez zastosowanie systemu Boehma, uzupełnionego przez konstruktorów wiedeńskich i neapolitańskich. W muzyce barokowej i klasycznej o. odegrał poważną rolę; jego brzmienie odpowiadało ideałom estetycznym baroku, a możliwościami technicznymi przewyższał pozostałe instrumenty dęte drewniane. W XIX w. stracił popularność jako instrument solowy, pozostał natomiast stałym składnikiem orkiestry symfonicznej, pełniąc w zespole instrumentów dętych drewnianych rolę najwyższego lub środkowego głosu. Odmiany oboju stanowią: strojony o tercję niżej o. miłosny (oboè d’amore), zbudowany z pocz. XVIII w., o gruszkowatej czarze głosowej nadającej mu brzmienie łagodniejsze od brzmienia o., oraz półkolisto wygięty altowy o. myśliwski (oboè da caccia), który ok. poł. XVIII w. przekształcił się w → rożek angielski.
  Do tej samej grupy instrumentów co oboje należy rożek angielski, cor anglais [franc.], instrument muzyczny z grupy aerofonów stroikowych, altowa odmiana oboju, o dłuższej rurze zakończonej gruszkowatą czarą głosową, ze stroikiem podwójnym osadzonym na krótkiej, lekko do tyłu wygiętej metalowej rurce. Jest instrumentem w stroju F, transponującym o kwintę w dół, o skali sięgającej w pisowni od h do f3, w brzmieniu od e do b2.
  Rożek angielski wykształcił się na pocz. XVIII w. z oboju myśliwskiego przez dodanie gruszkowatej czary głosowej oboju miłosnego. Początkowo budowano go w formie łukowato wygiętej, z jedną, a później dwiema klapami. W tej pierwotnej postaci (w Polsce znany jako krzywosz) przetrwał do poł. XIX w. Wprowadzenie przez konstruktorów franc. nowoczesnego systemu klap i prostej rury (ok. 1820) zapewniło rożkom angielskim stałe miejsce w orkiestrze symfonicznej. O ile, znając pierwotne formy rożków angielskich, łatwo jest ustalić pochodzenie terminu „rożek”, o tyle określenie „angielski” jest trudne do wyjaśnienia. Najpewniej pochodzi ono od franc. słowa angle = kąt i dotyczy prób budowania rożków angielskich w postaci rury załamanej pod kątem prostym.

 

• Trąbka, muzyczny instrument dęty blaszany, z grupy aerofonów.
  Trąbki budowane z kości i bambusu konstruowane były już w czasach starożytnych i przeniesione zostały do Europy jako instrument metalowy w kształcie prostej rury zakończonej wygiętą na zewnątrz czarą głosową lub w formie rury zwiniętej.
  
  Trąbka obecnie używana w orkiestrze symfonicznej ma formę cylindrycznej rury skręconej w kształt zbliżony do wąskiego prostokąta, w zakończeniu rozszerzającej się i przechodzącej w silnie wygiętą czarę głosową.
  W instrument wbudowany jest mechanizm wentylowy. Za pomocą 3 wentyli można obniżyć wysokość dźwięku o dany interwał. Skala trąbki wynosi w brzmieniu e – c3.

 

• Puzon, trombone [wł.], instrument muzyczny z grupy aerofonów ustnikowych, 2 długie cylindryczne rury blaszane zestawione równolegle i połączone u dołu wygiętą w kształcie litery U ruchomą rurą (tzw. suwakiem). Jeden z górnych końców rur zaopatrzony jest w metalowy lejkowaty ustnik, drugi zaś w długą, szeroką i zakręconą ku dołowi czarę głosową. Zmianę wysokości dźwięków osiąga się przez wsuwanie i wysuwanie suwaka, skracając lub przedłużając długość całego przewodu. W obecnie używanym puzonie barytonowym można uzyskać pełną skalę chromatyczną od E do d2. W niektórych puzonach dodatkowa rurka metalowa, włączana w obwód instrumentu za pomocą wentyla, rozszerza jego skalę o kwartę w dół (B-d2). W zespole orkiestrowym występują zazwyczaj 3 puzony, z których najczęściej tylko trzeci ma wentyl kwartowy. Na zmianę barwy instrumentu wpływa zastosowanie tłumika.
  
  Puzon rozwinął się ze starorzymskiego bucciny. Rura instrumentu stanowiła początkowo niepodzielną całość; suwak wprowadzono w XV w. Od XVI w. budowano puzony w 5 wielkościach: sopranowej, altowej, tenorowej, basowej i kontrabasowej. Puzon sopranowy w praktyce prawie nie był używany. Pozostałe zastąpiono w poł. XIX w. puzony barytonowe o skali dawnego puzonu tenorowego, lecz o barwie brzmienia zbliżonej do puzonu basowego. Istnieją także puzony z wentylami (bez suwaka); zbudowane ok. 1830, mają gorsze brzmienie i ograniczone możliwości (np. brak glissanda), toteż używane są dość rzadko, głównie w orkiestrach wojskowych.

 

• Tuba– instrument dęty blaszany.
  
  Największy i o najniższym stroju spośród tej rodziny instrumentów. Standardowa skala instrumentu (zakres dźwięków muzycznych od E do b. Doświadczony instrumentalista potrafi rozciągnąć skalę do granic od A do b1. Tuba składa się z długiej rury rozszerzającej się stożkowo, zakończonej z jednej strony ustnikiem, i kielichowym rozszerzeniem z drugiej. Standardowa tuba sterowana jest trzema zaworami zmieniającymi kierunek przepływu powietrza, zmieniając tym samy długość instrumenty, a więc wysokość dźwięku. Tuba niekiedy wyposażona jest w dodatkowe zawory zmieniające strój instrumentu.

 

• Instrument perkusyjny– instrument muzyczny, w którym źródłem dźwięku jest drganie całości lub części instrumentu, które jest wywoływane uderzeniem odpowiedniej części instrumentu pałką, szczotką lub dłonią, lub też potrząsaniem całym instrumentem.
  Instrumenty perkusyjne dzielą się na:
  1. instrumenty perkusyjne membranowe lub membranofony, w których źródłem dźwięku jest drgająca membrana, tworząca jedną z części instrumentu
  2. instrumenty samobrzmiące lub idiofony, w których źródłem dźwięku jest drganie całego instrumentu.Instrument perkusyjny membranowy inaczej membranofon- instrument muzyczny, w których źródłem dźwięku jest drgająca membrana, tworząca jedną z
  części instrumentu. Jej wibracja pobudzana jest uderzeniem pałką, szczotką lub dłonią. Membrana rozpięta jest na cylindrycznym, stożkowym lub innym podobnym korpusie, który jest zarazem pudłem rezonansowym instrumentu. Membranofony mogą wydawać dźwięki o określonej wysokości lub szmery.Do instrumentów perkusyjnych membranowych należą:
  1. kotły-timpano [wł.], duży półkolisty korpus zasklepiony z jednej strony, zwykle z blachy miedzianej, na którym napięta jest membrana ze skóry oślej lub cielęcej. Swobodne drganie membrany umożliwia mały otwór u spodu korpusu, wyrównujący ciśnienie wewnętrzne z zewnętrznym.
  2. bęben wielki- – bęben tubularny o korpusie szerokości ok. 35 cm i średnicy 90–100 cm, obciągnięty z obu stron skórą napinaną za pomocą śrub. Używany jest najczęściej w orkiestrach wojsk., od XVIII w. również w orkiestrze operowej i symfonicznej.
  3. bęben mały– (tamburo militare, werbel, bębenek)– podobny do poprzedniego, znacznie mniejszy, opatrzony od spodu kilkoma strunami jelitowymi lub ze skręconego spiralnie drutu; struny współdrgają z dolną membraną i przedłużają jej drgania, wywołując charakterystyczny dźwięk o nieokreślonej wysokości, znacznie wyższy od dźwięku bębna wielkiego. W orkiestrze używany jest od XVIII w.;
  4. tamburyn– spełnia także cechy idiofonu
  5. werbel– (snare drum) z wł.- tamburo militare. Mały płaski bębenek zbudowany z korpusu, dwóch membran i obręczy. Dzisiaj stosuje się membran wykonanych z tworzywa sztucznego, lecz wcześniej używane były cienko wyprawione skóry koźlęce bądź cielęce. Posiada sprężyny zamocowane na dolnej membranie włączane za pomocą specjalnego mechanizmu. Wydaje charakterystyczny „warczący” dźwięk.
  Instrument perkusyjny samobrzmiący inaczej idiofon- instrument muzyczny, w których źródłem dźwięku jest drganie całego instrumentu. Jego wibracja pobudzana jest uderzeniem pałką (drewnianą lub metalową), szczotką lub dłonią lub samo poruszanie instrumentu lub uderzanie o siebie jego części. Idiofony zwykle wydają dźwięki o określonej częstotliwości
  Do instrumentów perkusyjnych samobrzmiących należą:
  1. trójkąt– inaczej triangel, wykonany jest z metalowego pręta wygiętego w trójkątny kształt. Gra na nim polega na uderzaniu metalową pałeczką, w którąkolwiek cześć trójkąta, najczęściej w poziomy pręt. Wydaje on dźwięczny, metaliczny ton.
  2. talerze– czynele, żele, cinelli, piatti [wł.]. Są to dwie okrągłe płyty z brązu (sporządzone ze zwiniętego spiralnie drutu przez długotrwałe kucie) o płaskich cienkich brzegach, ku środkowi nieco wklęsłe, w środku zakończone kopulastym wgłębieniem z przewierconym otworem, przez który przewleka się skórzany uchwyt. Czasami na obwodzie talerza znajduje się wycięcie zmieniające barwę i charakter dźwięku. Dźwięk o nieokreślonej wysokości, którego źródłem są drgania brzegów talerza, wydobywa się przez uderzenie jednym talerzem o drugi lub przez uderzenie jednego talerza, zawieszonego za uchwyt, pałeczką od kotłów.
  3. gong– gruba okrągła płyta z brązu (rzadziej z mosiądzu) o nieco wypukłej powierzchni i lekko zagiętych brzegach, zawieszona pionowo na specjalnym statywie. Drgania wywołuje się przez uderzanie w płytę pałką o miękkiej główce, przy czym charakter wzbudzonego dźwięku zmienia się zależnie od miejsca uderzenia. Długotrwały dźwięk gongu nie ma określonej wysokości, lecz dostraja się do każdego współbrzmiącego akordu. Odmianą gongu jest tam-tam, nieco większy, o niższym, łagodniejszym dźwięku.
  4. dzwony orkiestrowe:
  a) instrument muzyczny złożony z kilkunastu metalowych półkul różnej wielkości zawieszonych jedna nad drugą
  b) instrument z metalowych rur różnej długości wiszących równolegle na wspólnej ramie. W dzisiejszych orkiestrach symfonicznych dominuje drugi typ. Dźwięk uzyskuje się przez uderzanie rur drewnianym młotkiem oklejonym skórą lub filcem.
  5. dzwonki– instrument muzyczny, składający się z szeregu różnej wielkości płytek metalowych strojonych chromatycznie, ułożonych w dwóch rzędach na drewnianej ramie lub w płaskim pudle. Płytki wprawia się w drganie przez uderzanie drewnianymi pałeczkami o główce stalowej lub drewnianej obciągniętej gumą, skórą lub wełną. Udoskonalona forma dzwonków ma klawiaturę, podobnie jak czelesta, od której różni się mniejszymi rozmiarami i barwą dźwięku (brak rezonatorów).
  6. tamburyn– bębenek baskijski, niewielkich rozmiarów obręcz drewniana, obciągnięta z jednej strony skórą i zaopatrzona w ruchome blaszki-brzękadła, niekiedy również w dzwoneczki zawieszone na poprzeczkach wewnątrz obręczy. Na tamburynie gra się potrząsając, uderzając ręką lub pocierając skórę. Mimo nazwy nie jest on pochodzenia baskijskiego; przeniesiony z Azji do środk. Europy, szybko zyskał popularność, szczególnie wśród żonglerów.
  7. ksylofon– gigelyra, harmonika słomiana, instrument muzyczny składający się z szeregu chromatycznie strojonych płytek z twardego drewna, ułożonych w kilku rzędach na słomianych wałkach i uderzanych drewnianymi młoteczkami.
  8. wibrafon– odmiana → dzwonków. Na metalowym stojaku ułożone są w dwóch rzędach metalowe płytki (strojone chromatycznie), w które grający uderza jedną, dwiema lub czterema (po dwie w każdej ręce) pałeczkami o główkach obciągniętych filcem lub gumą. Pod każdą płytką jest zawieszona zestrojona z nią, zamknięta u dołu rura metalowa, pełniąca rolę rezonatora wzmacniającego i przedłużającego dźwięk. Przy górnym otwartym końcu każdej rury umocowany jest krążek; wprawiony w ruch za pomocą mechanizmu elektrycznego lub sprężynowego, wywołuje on drganie powietrza w rurach, przez co powstają charakterystyczne wibrujące dźwięki. Do ich tłumienia służy pedał nożny.
  9. celesta– instrument muzyczny przypominający kształtem fisharmonię. Źródłem dźwięku są w czelsci metalowe płytki; każda płytka połączona jest z rezonatorem skrzynkowym. Przyciśnięcie klawisza powoduje uruchomienie drewnianego, obciągniętego filcem młoteczka, który uderza w odpowiednią płytkę. Dźwięk czelesty pozostawia krótki podźwięk, który można przedłużyć przez naciśnięcie pedału.
  Czelesta jest instrumentem transponującym o oktawę; skala sięga zazwyczaj od c1 do c5. Czelestę zbudował w 1886 Francuz A.Mustel na wzór instr. stroikowych, o zbyt cichym jednak i szybko zanikającym dźwięku. Dzięki charakterystycznemu brzmieniu czelesta szybko stała się ważnym instrumentem perkusyjnym w orkiestrze.

 

Na koniec przedstawiam symbole przedstawiające wysokości dźwięków (na klawiaturze fortepianowej), zakresy częstotliwości typowych instrumentów muzycznych oraz głosów, z uwzględnieniem jedynie podstawowych składowych, choć każdy rzeczywisty dźwięk posiada w widmie dodatkowo składowe o częstotliwościach równych całkowitym wielokrotnościom częstotliwości podstawowej.

 

---

*) Definicja orkiestry symfonicznej z: