Rekomendowane wydawnictwa płytowe
(klasyka, rozdział trzeci, część 2)
Duży fragment części pierwszej poświęciłem produkcjom płytowym zrealizowanym z papierowych pianolowych rolek. Ta część w zamierzeniu ma przybliżyć problematykę realizacji nagrań z początkowych dekad XX wieku na papierowych rolkach oraz sposoby ich odtworzenia dziś, a dokładnie ich nagrania na media cyfrowe.
Pierwsze lata XX wieku to czas genialnych kompozytorów i wyjątkowych wirtuozów fortepianu: Edwarda Griega, Camille’a Saint-Saensa, Igora Strawińskiego, Siergieja Prokofiewa, Ferruccia Busoniego, Ignacego Jana Paderewskiego, Artura Rubinsteina, Josefa Hofmanna, Alfreda Cortota, Vladimira Horowitza i kilku innych sław. Żeby zachować dla potomnych, ale i ówczesnym wielbiącym muzykę umożliwić w dowolnej chwili kontakt ze sztuką najwyższą, wymyślono w 1904 roku metodę bliską ideału- zapisywanie gry pianistów na papierowych rolkach i uruchamianie pianol przy ich pomocy.
Pianola to pianino posiadające mechanizm pozwalający na odtworzenie utworu muzycznego zapisanego w postaci małych otworów na rolce papieru, przez które przedostawało się powietrze sterujące mechanizmem młoteczkowym instrumentu. Instrument ten był już znany w XIX wieku. Otwory na wstędze papieru były tak rozmieszczone, że każda linia i naniesione na niej otwory odpowiada jednemu dźwiękowi z klawiatury fortepianowej. Im bardziej z prawej strony umieszczone były otwory, tym wyższemu odpowiadały dźwiękowi. Podczas odtwarzania melodii wstęga przesuwa się z góry w dół, a użytkownik napędza mechanizm za pomocą naprzemiennie wciskanych pedałów. Mechanizm instrumentu odczytuje perforacje podczas odwijania się rolki za pomocą pneumatycznego, mechanicznego lub elektrycznego urządzenia wykrywającego zwanego listwą śledzącą. Podczas odtwarzania napędzany jest również mechanizm klawiszy i pedałów, przez co instrument zachowuje się tak, jakby niewidzialny pianista na nim grał.
Pianole występowały w dwóch postaciach: jako samodzielny instrument lub jako przystawki do fortepianu. Zasada działania takiej pianoli jest podobna do wyżej opisanej, posiada ona jednak rząd specjalnych dźwigienek, które naciskają klawisze fortepianu. Obecnie istnieją urządzenia elektroniczne sterujące pianinem lub fortepianem, które są odpowiednikiem pianoli.
Reklama z 1912 roku przedstawia pianolę współpracującą z fortepianem.
Zwinięta wstęga papieru tworzy rolkę muzyczną, która jest nośnikiem służącym do obsługi mechanicznego instrumentu muzycznego zdolnych do ich użycia. Zdecydowana większość rolek jest z papier, ale są i inne, na przykład z cienkiego mosiądzu (system Telektra), elektroprzewodzącego aluminium, a współcześnie z cienkiego plastiku lub folii PET.
Rolka do pianoli Aeolian Harmonies 9047
Pierwszym automatycznym instrumentem muzycznym, który umożliwiał wierne odtwarzanie utworów fortepianowych był „Welte-Mignon” [1]. Niemiecka firma M.Welte & Söhne produkowała i prowadziła prace nad orchestrionami [2] oraz innymi urządzeniami odtwarzającymi utwory muzyczne. W 1904 roku firma opatentowała swój fortepian. W 1905 roku pojawił się on na rynku pod nazwą „Mignon”, aby po krótkim czasie przybrać ostatecznie nazwę „Welte-Mignon”.
Urządzenie było w stanie wiernie oddawać brzmienie i przebieg utworów fortepianowych, szybko więc zyskało duży rozgłos. Do dziś dnia jest cenione wśród miłośników muzyki klasycznej. Fortepian ten był sprzętem niezwykle drogim, dlatego też wśród jego posiadaczy byli członkowie najzamożniejszych grup społecznych. W 1904 roku dokonano pierwszego zapisu fortepianowego utworu, a dwa lata później Edvard Grieg [3] nagrał dla Welte-Mignon w kwietniu 1906 roku trzy rolki. Wkrótce potem dokonano uwiecznienia na perforowanych rolkach papieru dzieł innych twórców: Carla Reinecke, Ignacego Jana Paderewskiego, Ferruccio Busoniego, Artura Schnabela, Edwina Fischera, Télémaque’a Lambriniego czy Waltera Giesekinga.
Tuż przed końcem ery fortepianów tego typu na liście odtwarzanych utworów znajdowały się głównie dzieła pianistów XX wieku, m.in. Vladimira Horowitza. W 1928 roku dokonano ostatniego zapisu muzyki klasycznej autorstwa Rudolfa Serkina i Lubki Kołessy. Wielu kompozytorów samodzielnie uwieczniało swoje dzieła. m.in.: Claude Debussy, Camille Saint-Saëns, Aleksandr Skriabin, Max Reger, Enrique Granados, Gustav Mahler, Richard Strauss i George Gershwin. Nagrywany pianista miał pełną kontrolę nad głośnością, tempem i podtrzymywaniem pedału za pomocą dźwigni i pedałów. Wydaje się, że bardzo niewiele w sposobie rejestrowania dynamiki miało miejsce przed pojawieniem się Welte-Mignon na scenie w 1904 roku, ale dwa wcześniejsze wynalazki zapowiadały jedną z metod, które Welte i inne zastosowały, mianowicie za pomocą linii zgodnej z przesunięciem klawiszy fortepianu. Pierwszymi osiągnęli ten cel, była para Francuzów: Alfred Binet i Jules Courtier, którzy wykorzystali tę linię głównie jako środek do badania drobnych zmian tempa w pozornie regularnej grze na pianinie. Podczas grania dowolnego klawisza ściskał gumową rurkę umieszczoną pod czarną i białą częścią klawiatury, a powstały ruch powietrza nadmuchiwał membranę, połączoną z kolei z piórem rejestratora.
Jeśli spojrzeć z perspektywy dzisiejszych czasów na rozwój techniki nagrywania i odtwarzania zapisów rolkowych to dopiero pierwsze lata XX wieku przyniosły postęp techniczny, który pozwolił na popularyzację pianol, a tym samym opłacalność produkcji i rolek i samych urządzeń do ich nagrywania. Pianola zaczęła być agresywniej reklamowana w jednej z najbardziej znanych kampanii w historii, wykorzystując kolorowe reklamy na całej stronie czasopism, co nie było praktyką powszechną w tamtym czasie. Kosztowała około 250 USD (równowartość 7700 USD w 2019 r.). Wprowadzono na rynek tańsze modele nowych producentów. Ustalono standardowy format 65-nutowy (obejmujący mniejszą skalę niż w fortepianach, które liczą 88 klawiszy. Wyjątkiem jest Bösendorfer Modell 290 Imperial, który posiada klawiszy- 97, w 8. oktawach), z 11 rolkami o szerokości 290 mm i otworami rozmieszczonymi co 6 cali, chociaż kilku producentów pianol używało własnej formy rolki niekompatybilnej z innymi markami.
Czas zwiększającego zapotrzebowania na muzyczne rolki zbiega się z czasem gdy w Ameryce fortepiany reprodukcyjne firmy Aeolian Company stawały się łatwiej dostępne. W katalogu Aeolian w 1903 roku było już ponad 9 000 tytułów, dodając 200 tytułów miesięcznie i to ta masowa produkcja ukształtowała w tym czasie międzynarodowy rynek zwojów (rolek) muzycznych. Następnym krokiem ku polepszeniu jakości odtwarzanego dźwięku było uzgodnienie na konferencji branżowej w Buffalo w 1908 roku nowego pełnozakresowego formatu rolkowego, odtwarzającego wszystkie 88 nut (fortepian koncertowy ma 88 klawiszy). Zrozumienie potrzeby zgodności było decydującym momentem w branży rolkowej.
Gdy fortepian odtwarzający ugruntowywał swoją pozycję w Ameryce, wynalazca w Niemczech, Edwin Welte, pracował nad pianolą, która automatycznie kontrolowała wszystkie aspekty wykonania, tak aby jego urządzenie odtworzyło nagrane wykonanie dokładnie tak, jakby siedział oryginalny pianista za klawiaturą fortepianu. To urządzenie, nazwane Welte-Mignon, było gotowe do sprzedaży w 1904 roku. Stworzyło to nowe możliwości dla pianistów, bowiem konstrukcja Edwina Welte’go dodawała kilka linii perforacji, aby zarejestrować ekspresyjne niuanse, takie jak dotyk, dynamika i pedałowanie. To pomogło uczynić crescenda i rubata gładkimi i naturalnymi. Ich model na fortepian został nazwany „Vorsetzer” (na rycinie niżej) – oznaczający „umieścić przed” – i wyposażony w mechanizm ekspresji, który mógł dokładnie kontrolować uderzenia filcowanych „palców”, aby odtwarzać najbardziej skomplikowane niuanse.
Richard Strauss, Enrique Granados, Maurice Ravel i Claude Debussy wybrali Welte dla realizacji swoich projektów, a paryski Pleyel, który miał własne rozwiązania przyciągnął wielkiego Igora Strawińskiego. Dwie inne firmy europejskie nagrywały rolki według swoich systemów: DEA Ludwiga Hupfelda w Lipsku i Duca Philipps we Frankfurcie.
Jednak tylko Welte-Mignon trafił do sprzedaży w USA w 1906 r., umacniając swoje miejsce na rynku. Amerykańskie firmy również postanowiły opracować instrumenty według swojej specyfikacji: Marionette Baby Grand, opracowany przez M. Schulz Piano Company z Chicago (ok. 1920 roku), wyposażony w opatentowany przez Schulza ekspresyjny mechanizm odtwarzający „Aria Divina”; American Piano Company produkowała Ampico od 1913 roku, a firma Aeolian wprowadziła Duo-Art na początku 1914 roku, obaj płacąc następnie tantiemy Welte za patent leżący u podstaw obu konstrukcji.
Na fortepianach Ampico nagrywali: Siergiej Rachmaninow, Moriz Rosenthal i Leo Ornstein, natomiast wśród zwolenników Duo-Art byli: Ignacy Paderewski, Josef Hofmann, Percy Grainger, Vladimir Horowitz, Artur Rubinstein i Myra Hess. Warto zauważyć, że niektórzy z tych legendarnych pianistów najpierw nagrywali w firmie Edisona lub w innych, takich jak Victor Company, a później przekonywali się do pianolowych rolek. Upadek rolki fortepianu nastąpił wraz z Wielkim Kryzysem i rozpowszechnieniem audycji radiowych i płyt gramofonowych.
Aeolian Company i American Piano Company połączyły się i przejęły amerykańskie filie Welte-Mignon. Cudem można określić to, że branżę nadal utrzymują niektórzy oddani producenci pianin, jak QRS Music. Dużą część z wymienionych wyżej sław, grających swoje kompozycje na fortepianie-rejestratorze perforowanych papierowych rolek, może dziś meloman usłyszeć nie tylko przy pomocy pianoli, ale i dzięki przekonwertowaniu zapisów z papierowych rolek na media cyfrowe.
Perforowana rolka jest wynikiem rejestracji wykonanej w pełni analogową metodą, która uruchamiana w pianoli odtwarza występ przy pomocy prawdziwego pianina. Przy wsparciu nowoczesnej technologii komputerowej i najnowocześniejszej techniki cyfrowej rejestracji, jakość zapisu z rejestratora fortepianowego można przenieść na kod w formacie CD, SACD bądź inny dziś popularny. Jednak autentyczność i wiarygodność tej konwersji jest często podważana. Wynika to częściowo ze sposobu wykonania nagrania i jego późniejszego odtworzenia, już nie przy pomocy fortepianu lecz innego urządzenia, poza tym w erze komputerowej rolki fortepianowe można przetwarzać (doskonalić?) na wszelkie możliwe sposoby. Historyczne rolki poddaje się dokładnemu powieleniu bez utraty ich jakości, późniejsza rejestracja nagrań na cyfrowe media zależy przede wszystkim od wyboru odpowiedniego fortepianu reprodukcyjnego, bądź znalezienia dobrze utrzymanego lub dokładnie odrestaurowanego fortepianu reprodukcyjnego. Samo zarejestrowanie utworu zapisanego na rolce odbywa się podobnie do zapisu grającego żywego pianisty.
Na rynku płytowym, co jakiś czas, pojawiają się atrakcyjne tytuły, które mają tę dodatkowo wartość historyczną, że źródłem są rolki różnych producentów, odtwarzane przez fortepiany o różnych mechanizmach czytających te rolki. W efekcie płyty bardzo się różnią pod względem prezentacji aspektów brzmieniowych samych instrumentów w większym stopniu niż gdy porówna się różne rejestracje współczesnych wykonań pianistycznych.
Na początku lat pięćdziesiątych wielu kolekcjonerów zaczęło ratować fortepiany odtwarzające i wszystkie inne instrumenty z lat dwudziestych i wcześniejszych. Wśród nich był Frank Holland, który utworzył swoją kolekcję w Kanadzie. Po powrocie do Anglii znalazł wielu podobnie myślących entuzjastów co skończyło się założeniem British Piano Museum (obecnie Musical Museum) w Brentford. W Ameryce kolekcjoner Harvey Roehl w 1961 roku opublikował książkę pod tytułem „Player Piano Treasury” i następną o tym, jak odbudować i przywrócić do życia stare instrumenty. Obie książki były siłą napędową w podnoszeniu świadomości na temat fortepianu nagrywająco-odtwarzającego w społeczeństwie. Inne stowarzyszenia na całym świecie zostały utworzone, aby zachować i badać wszystkie aspekty muzyki mechanicznej, takie jak Musical Box Society International (MBSI) i Automatic Musical Instruments Collector’s Association (AMICA) w USA. Ramsi P. Tick, właściciel firmy Q-R-S Music Rolls, którego filozofia biznesowa nie polegała na zyskach, co na raczej na ograniczeniu strat, zapewniła, że właściciele zrekonstruowanych pianol mogli kupować rolki najnowszych tytułów, dzięki czemu instrument pozostał aktualny, a nie tylko był historyczną ciekawostką. Zresztą w latach 60. ponownie rozpoczęła się produkcja fortepianów. Aeolian, który ożywił pianolę.
W dzisiejszej dobie na znaczeniu zyskało skanowanie rolek w celu replikacji starzejących się i rozpadających się pianolowych rolek. Skanowanie rolek to proces odczytu rolki muzycznej do postaci skomputeryzowanej, którą można wykorzystać do dowolnego celu, takiego jak cięcie nowych rolek lub bezpośrednie sterowanie starymi lub nowymi instrumentami. Samo skanowanie zwojów nie ma większego znaczenia- po prostu dodaje technologię optyczną do technologii pneumatycznych, elektrycznych i mechanicznych używanych wcześniej do wydobywania danych z perforowanego papieru. Zdolność do przechowywania wyodrębnionych danych w mediach elektronicznych zapoczątkowała współczesną erę skanowania, ale działała jedynie jako substytut rolki papieru. Najbardziej znanym takim systemem jest Marantz Pianocorder, ale Wayne Stahnke i Peter Phillips wyprodukowali co najmniej dwa systemy do obsługi pianin pneumatycznych. Kluczowym postępem jest manipulacja, która przekształca analogowe dane skanowania w replikę wzorca perforacji. Pierwszym poważnym badaczem replikacji wzorcowej rolki był prawdopodobnie właśnie Wayne Stahnke, który opisał swoje dotychczasowe metody w Mechanical Music Digest w marcu 1996 roku. Swoją wiedzę miał możliwość praktycznie wykorzystać na płytach „Rachmaninoff, A Window In Time”, zrealizowanych pod swoim nadzorem pod koniec XX wieku.
Późniejsze udoskonalenia fortepianu reprodukcyjnego obejmują użycie taśmy magnetycznej czy urządzeń z pamięcią typu flash, zamiast rolek fortepianu do nagrywania i odtwarzania muzyki; a w przypadku jednego instrumentu wykonanego przez Bösendorfera odtwarzanie wspomagane komputerowo. W 1982 r. Yamaha Corporation wprowadziła „Piano Player”, który był pierwszym komercyjnie dostępnym fortepianem odtwarzającym, który był w stanie cyfrowo odtworzyć wykonanie fortepianu przy użyciu najpierw dyskietki jako nośnika pamięci. Piano Player został zastąpiony w 1987 r. przez Yamaha Disklavier, a od 1998 r. modelem Disklavier PRO są w stanie rejestrować i odtwarzać grę fortepianową w „wysokiej rozdzielczości” z 1024 poziomami prędkości i 256 krokami pozycji pedałów przy użyciu zastrzeżonego systemu XP Yamaha (Extended Precision).
Większość współczesnych pianol jest wyposażona w urządzenia elektroniczne, które mogą nagrywać i odtwarzać cyfrowe pliki muzyczne, które umożliwiają komputerom bezpośrednie sterowanie fortepianem w celu wykonywania bardziej zaawansowanych operacji. Muzyczne pliki cyfrowe mogą wyzwalać urządzenia elektromagnetyczne zwane solenoidami, które wykorzystują prąd elektryczny do napędzania małych mechanicznych tłoków domontowanych do klawiszy wewnątrz fortepianu. Wykonanie na żywo lub muzyki generowanej komputerowo mogą być nagrywane w formacie pliku cyfrowego w celu dokładnego odtworzenia później na takich instrumentach jak Yamaha Disklavier. Począwszy od 2006 roku, dostępnych jest kilka zestawów do konwersji typowych fortepianów w reproduktory (PianoDisc, Pianomation itp.), umożliwiając właścicielom zwykłych fortepianów przekształcenie ich w instrumenty sterowane komputerowo. Proces konwersji zwykle obejmuje wycięcie dolnej części pianina w celu zainstalowania części mechanicznych pod klawiaturą, chociaż jedna organizacja- Fundacja Logos, wyprodukowała przenośny zestaw zewnętrzny. Nowy zestaw do konwersji fortepianu tradycyjnego w reprodukcyjny został wprowadzony w 2007 / 2008 roku przez Wayne’a Stahnke, wynalazcę systemu odtwarzania fortepianu Bösendorfer SE, zwanego „LX”., ale i firma Steinway produkuje fortepiany dla muzyków oparte na systemie Live Performance LX Wayne’a Stahnke. Technologia „LX” została sprzedana Steinwayowi w 2014 roku i została przemianowana na „Spirio”. W przeciwieństwie do innych marek fortepianów opcja nagrywania nie jest dostępna w pianinach Steinway Spirio.
Wayne Stahnke [4], założyciel Live Performance w 1992 roku, projektuje i buduje elektroniczne fortepiany rejestrująco-odtwarzające. Na pewno najbardziej znanymi z instrumentów są fortepiany Bösendorfer SE, które zostały zbudowane przez Kimball International w latach 80. na podstawie udzielonej przez konstruktora licencji. Stahnke przez ostatnią dekadę XX wieku był zaangażowany przez Yamaha Corporation w projektowanie Disklavier Pro, odpowiedź Yamahy na fortepian Bösendorfer SE. Niektóre z moich patentów trafiły także do nieprofesjonalnych instrumentów Yamahy. Model LX to najnowsza oferta produktów Live Performance.
Po lewej- wiekowy system Ampico-Bösendorfer, po prawej- współczesna instalacja LX
Jak działa LX? Współczesne pianole wykorzystują małe solenoidy [5] (sterowane komputerowo) i tłoki do poruszania klawiszami (ale też pedałów), dzięki czemu młoteczki fortepianu uderzają w struny tak, jak robił to wykonawca. System jest niezależny od fortepianu i nie ma wpływu na to, jak instrument brzmi (ode mnie- w to nie uwierzę!). System LX rozwiązuje problem integralności klawiatury, który wynika z konieczności przecięcia klawiatury, aby umożliwić solenoidom nutowym dostęp do klawiszy. Konwencjonalne mechanizmy gry nie próbują zaradzić powstałej utracie wsparcia, z pewnymi konsekwencjami- fortepian może się rozstrajać wraz ze zmianami temperatury i wilgotności powietrza. Szyna elektromagnetyczna w systemie LX jest sztywną konstrukcją stalową, która jest przymocowana do konstrukcji fortepianu (w wycięciu w klawiaturze) na całej szerokości, przywracając w ten sposób integralność strukturalną, która była obecna przed instalacją. Pod klawiaturą widoczny jest tylko czytnik elektromagnetycznej szyny montażowej, natomiast mechanizm grający jest całkowicie niewidoczny. Stahnke jest wynalazcą proporcjonalnego pedałowania, opracowanego pierwotnie do zastosowania w fortepianie Bösendorfer SE, który wykorzystuje solenoidy o zamkniętej pętli i o wysokiej przepustowości, aby odtworzyć najsubtelniejsze i najbardziej delikatne efekty pedałowania. LX dysponuje 256. pozycjami pedałów (dzięki temu odtwarza delikatne cieniowanie pedałów, które są tak ważne w muzyce fortepianowej), które są aktualizowane z prędkością 100 próbek na sekundę. Unikalne funkcje. dostępne tylko w LX, pozwalają na 1024 poziomy dynamiczne z częstotliwością próbkowania klawiatury 800 na sekundę.
Funkcjami LX można sterować bezprzewodowo za pomocą urządzeń, z których już korzysta prawie każdy użytkownik- iPad’a, smartfona lub laptopa, przez pilota! Do sterowania urządzeniem LX wykorzystywana jest baza nagrań- Music On Demand. Cyfrowe przechowywanie muzyki oznacza, że nie trzeba kupować płyt CD ani dysków do pianoli. Bo potencjalnie nieograniczona biblioteka muzyczna jest na wyciągnięcie ręki, gotowa do odtwarzania. Systemy LX mogą być domontowane (przez specjalistyczne firmy) do wszystkich marek i modeli fortepianów.
Przedsięwzięcie Stahnke’go- LX Live Performance, jest zdecydowanie najbardziej niezwykłym systemem fortepianu reprodukcyjnego swoich czasów. System ten jest jednym z najbardziej ekscytujących osiągnięć w branży odtwarzających fortepianów w ciągu ostatnich dekad. Nigdy wcześniej nie było możliwe odtworzenie wszystkich niuansów podczas spektaklu tworzonego przez pianole i żadne słowa nie opiszą niezwykłej muzykalności fortepianu uruchamianego systemem Live Performance LX, bowiem- od delikatnego pianissimo po gromkie fortissimo, cała dynamika jest odtwarzana w formacie wysokiej rozdzielczości.
System LX może odtwarzać każdą płytę CD stworzoną do odtwarzania przez fortepiany, przy czym obsługiwanych jest pięć różnych formatów danych: LX (zastrzeżony format wysokiej rozdzielczości Live Performance), Disklavier (Yamahy), PianoDisc (z wyjątkiem zaszyfrowanych płyt CD), Pianomation (QRS) i Pianocorder (dostępny na kasecie lub płycie CD). Przy wprowadzaniu modernizacji Bösendorfera SE Wayne Stahnke skupił się na stworzeniu nowej metody przenoszenia historycznych wykonań pianolowych na dane cyfrowe w wysokiej rozdzielczości. Po udoskonaleniu swoich wyników pan Stahnke zarejestrował setki występów o najwyższej jakości; najbardziej znanymi z jego przekonwertowanych dzieł są nagrania wydawnictwa Telarc- „„A Window in Time, Siergiej Rachmaninow”, ale o tym i innych znakomitych realizacjach płytowych- w części trzeciej artykułu >>
[1] Na podstawie: 
, 
, 
oraz
[2] Orchestrion (orkiestron), według , to rodzaj szafy grającej zaliczanej do instrumentów mechanicznych, popularny szczególnie w XIX wieku. Zbudowany z oszklonej szafki, wewnątrz której umieszczony był mechanizm wagowy, który po wrzuceniu monety włączał urządzenie poruszające kolczasty walec. Za pomocą kolców umieszczonych na walcu uruchamiane były specjalne młoteczki uderzające następnie o struny, dzwonki czy też bębenki. Całość uzyskanej melodyjki odbywała się według specjalnie zaprojektowanego wzorca melodycznego. Z biegiem lat urządzenie to zostało zastąpione przez automaty płytowe.
[3] Edvard Grieg nagrał dla Welte-Mignon w kwietniu 1906 roku, zaledwie rok przed śmiercią, trzy rolki- The Lyric Piece i Norwegian Bridal Procession. Nagrania prezentują szczególne frazowanie, w dzisiejszych czasach pianiści raczej nie grają tak swobodnie, ale opanowanie własnej muzyki przez Griega jest precyzyjne.
[4] Na podstawie: 
, 
oraz 
[5] Solenoid – cewka powietrzna o jednej warstwie uzwojenia, służąca do wytwarzania jednorodnego pola magnetycznego. Stosowany jest tam, gdzie wymagane są niewielkie indukcyjności lub wysokie napięcia.
