słownik terminów muzycznych

Słownik terminów muzycznych, zorganizowany alfabetycznie, oparty został na: „Encyklopedii Muzyki” PWN, „Słowniczka muzycznego” Jerzego Habeli oraz „Słowniczka muzycznego” z „Sekretów Polyhymni” Jerzego Waldorffa.
Poniżej (potraktowany odrębnie)– „Słowniczek muzycznych określeń wykonawczych”[*]

[A]

---

• a battuta (wł., dosł., wg pałeczki dyrygenta; zob. batuta) – określenie stosowane w partyturze, nakazuje dyrygentowi ścisłe zachowanie rytmu i oznaczonego tempa (zob. a tempo); występuje zwykle jako unieważnienie określeń zezwalających na swobodne odchylenia od wyznaczonego rytmu i tempa.
• absolutna muzyka (z łąc. absolutus = niezależny) – określenie muzyki pozbawionej treści pozamuzycznej, w przeciwieństwie do muzyki programowej, wyrażającej idee lub treści literackie albo obrazowe, co zwykle uwidocznione jest w tytule utworu.
• a cappella (wł.; dosł.:jak w kaplicy, w dalszym znaczeniu- w stylu kościelnym)-
  1. określenie stylu polifonicznej muzyki wokalnej bez współudziału instrumentalnego, opartej na zasadach ścisłego kontrapunktu; styl a cappella, którego rozkwit przypada na wiek XVI, powstał na gruncie muzyki kościelnej, stąd jego nazwa.
  2. określenie muzyki przeznaczonej na chór bez towarzyszenia instrumentalnego.
  3. określenie wykonawczej techniki chórowej bez towarzyszenia instrumentalnego.
• adagio (wł.) – oznacza powoli. 1. Jest to jedno z określeń tempa powolnego; adagio molto – bardzo powoli; adagio sostenuto – powoli, powściągliwie;
• adagietto –
  1. nieco szybciej niż adagio; adagissimo – bardzo powoli.
  2. Termin ten oznacza również tytuł utworu lub jego części utrzymanej w powolnym tempie, przeważnie o charakterze poważnym i nastrojowym.
• agogika (z gr. agoge = prowadzenie, ruch) – jest to termin oznaczający tempo i to, co jest w utworze z tempem związane; został wprowadzony do muzyki przez niemieckiego teoretyka, H. Riemanna w 1884 roku.
• akord (z wł. accordo)-
  1. współbrzmienie (akord harmoniczny) lub następstwo kilku (akord melodyczny), co najmniej trzech, różnych co do wysokości dźwięków, których wzajemny stosunek wysokości określają zasady akustyki, harmonii i psychologii muzyki.
  2. akord strun- szereg dźwięków na które nastrojone są struny instrumentu.
• akustyka (z gr. akustikos, dosł.: dotyczący słuchu) – nauka o zjawiskach dźwiękowych, część fizyki; akustyka muzyczna zajmuje się nie tylko zagadnieniami zakresu fizyki (drgania, fale, zjawiska głosowe i ich cechy), ale również fizjologii (słuch, cehcy subiektywne zjawisk głosowych), psychologii słyszenia oraz zagadnieniami z zakresu akustyki systemów muzycznych i instrumentów muzycznych; elektroakustyka wyodrębniona została jako nauka oddzielna.
• alikwoty [łac. aliquot kilka ], tony harmoniczne, tony składowe, przytony, sinusoidalne tony składowe dźwięku słyszalnego o drganiu okresowym. Ich częstotliwości pozostają w stosunkach 1:2:3:4 itd. Pierwszy nosi nazwę tonu podstawowego i określa wysokość dźwięku, wyższe określają barwę dźwięku, w czym istotną rolę odgrywają grupy alikwot o wydatnie zwiększonej amplitudzie, zwane formantami. Między kolejnymi alikwotami dźwięku tworzą się naturalne interwały muzyczne. Oktawa (2:1), kwinta (3:2), kwarta (4:3), tercja wielka (5:4), tercja mała (6:5), które przyjęły się jako podstawa budowy skal muzycznych i systemu interwałowego, wpłynęły zwłaszcza na obecną formę systemu tonalnego (tzw. systemu dur-moll). Interwały powstające z relacji pierwszych sześciu alikwot są elementami rozłożonych trójdźwięków: majorowego i minorowego, stanowiących podstawę harmonii tonalnej.
• allegro (wł.) – oznacza wesoło, ruchliwie. 1. Jest to określenie szybkiego tempa. 2. określenie tytułowe samodzielnego utworu instrumentalnego, np. pierwszej części sonaty (tzw. allegro sonatowe), symfonii, kwartetu, koncertu itp., utrzymywanej w tempie allegro.
  alt ( wł. alto, z łac. altus = wysoki, głęboki) –
  1. Jest to niski głos żeński lub chłopięcy o przybliżonej skali f- d2.
  2. W czterogłosowym chórze mieszanym jest to nazwa drugiego po najwyższym głosu.
• andante (wł. idąc)-
  1. Pojęcie to jest określeniem tempa umiarkowanego; andente cantabile – w tempie umiarkowanym i śpiewnie; andante con molto – w tempie umiarkowanym, z ożywieniem, tj. nieco szybciej niż andante.
  2. Jest to również tytuł utworu lub jego części utrzymanej w tempie umiarkowanym.
• artykulacja (z łac. articulatio = rozczłonkowanie) – jest to sposób wykonania kolejnych dźwięków. eden z elementów dzieła muzycznego, określający sposób wydobycia i kształtowania dźwięku. Artykulacja kształtuje także frazowanie i nadaje utworowi muzycznemu odpowiedni wyraz i dopełnia go pod względem technicznym. Najważniejsze rodzaje artykulacji: staccato, portato, legato.
• a tempo (wł.) – we właściwym tempie; oznacza powrót do poprzednio oznaczonego w utworze tempa, po jego chwilowej zmianie; oznaczenie często stosowane w częściach repryzowych.
• augmentacja – technika imitacyjna polegająca na wydłużeniu, najczęściej dwukrotnym, wszystkich wartości rytmicznych tematu. Szeroko wykorzystywana w barokowej polifonii i przekształceniach wariacyjnych. Techniką odwrotną do augmentacji jest dyminucja.

[B]

---

• barbaro (wł.) – dziko, w sposób nieokiełznany; określenie wykonawcze; Allegro barbaro – tytuł popularnej miniatury B. Bartoka.
• bariolage (fr., dosł.: pstrokacizna) – efekt techniczno-wykonawczy w grze na instrumentach smyczkowych, polegający na wykonywaniu figury o charakterze tremolanda na dwóch sąsiednich strunach, z których jedna jest pusta.
• barwa dźwięku- cecha dźwięku, dzięki której odróżniamy brzmienie instrumentów. Uzależniona jest ta cecha od ilości, rodzaju i natężenia tonów składowych, harmonicznych (czyli tzw. alikwotów) oraz nieharmonicznych współbrzmiących z tonem podstawowym każdego dźwięku, a także od sposobu nabrzmiewania , stanu ustalonego i wybrzmiewania dźwięku. Barwa dźwięku zmienia się wraz z jego wysokością, co pozwala na określenie tzw. rejstrów dźwiękowych każdego instrumentu.
• baryton (wł. baritono, z gr. barytonos = o niskim głosie) –
  1. głos męski o średniej skali pomiędzy tenorem a basem, w przybliżeniu A-a1; w znaczeniu potocznym – śpiewak o głosie barytonowym.
  2. trzeci po najwyższym głos w czterogłosowym chórze męskim, zwany również basem I (pierwszym).
  3. skrótowa nazwa odmiany niektórych instrumentów, budowanych w różnych wielkościach, o skali zbliżonej do głosu barytonowego.
• bas (wł. basso, z łac. śred. bassus = niski, głęboki) –
  1. Jest to najniższy głos męski o skali w przybliżeniu E-f1. W potocznym języku oznacza również śpiewaka o basowej skali głosu.
  2. W czterogłosowym chórze męskim lub mieszanym jest to najniższy głos, w chórze męskim nazywany jest również drugim basem (bas pierwszy to baryton).
  3. Bas, basy – są to również najniższe dźwięki w instrumentach muzycznych, a także nazwa partii dla lewej ręki w instrumentach klawiszowych oraz nazwa pojedynczych dźwięków i akordów granych lewą ręką na akordeonie.
• batuta (z wł. battuta = uderzenie, takt; zob. a battuta) – pałeczka dyrygencka; pod batutą – pod kierownictwem danego dyrygenta.
• bourree (fr.) – jest to ludowy taniec starofrancuski, który jest w dość szybkim tempie, w takcie parzystym, zwykle z odbitką ćwierćnutową.

[C]

---

• cadenza (wł.; skr. cad.) – kadencja
• calando (wł.) – zwalniając, ściszając; określenie wykonawcze, dotyczące jednocześnie tempa i dynamiki.
• cały ton – jednostka odległości dwóch dźwięków różnej wysokości, składająca się z dwóch półtonów, równa interwałowi sekundy wielkiej.
• cantabile (wł.) – śpiewnie; określenie wykonawcze; andante cantabile – w tempie umiarkowanym i śpiewnie; cantabile espressivo – śpiewnie, z wyrazem.
• canto (wł.) – śpiew; w dalszym znaczeniu – melodia, a także głos wykonujący melodię (np. sopran).
• cantus (łac. skr. C.) – śpiew, termin używany w średniowieczu i w okresie odrodzenia na oznaczenie melodii umieszczonej w sopranie.
• cappella (wł. kaplica) – a capella
• chromatyka (z gr. chroma = barwa, kolor) – jest to zasada doboru dźwięków, w której obok dźwięków właściwych tonacji diatonicznej stosuje się również ich podwyższenia i obniżenia.
• coda lub koda – zakończenie utworu muzycznego. Niektóre utwory nie posiadają cody i kończą się nagle lub wybrzmieniem, głównego tematu. Coda może być krótkim ozdobnikiem, kilkoma akordami, np. kadencją lub, w rozwiniętych formach muzycznych, pełnym motywem. Coda ma sprawiać
• corda (wł.) – struna; una corda – jedna struna; w nutach utworów fortepianowych oznacza użycie lewego pedału celem uzyskania delikatniejszego, stłumionego dźwięku; powrót do normalnej gry oznacza się określeniem tutte le corde – wszystkie struny lub tre corde – trzy struny; corda vuota (skr. c.v.) – pusta struna, jt. nie przyciśnięta palcem na instrumentach smyczkowych.

[D]

---

• da, dal (wł. da+il) – od, do, z; przyimek stosowany w określeniach złożonych.
• deciso (wł.) – zdecydowanie, z energią; określenie wykonawcze.
• decyma (z łac. decimus = dziesiąty) – odległość, czyli interwał, między dwoma dźwiękami różnej wysokości, z których wyższy jest notowany na dziesiątym miejscu w układzie pięcioliniowym (licząc kolejno pola i linie) w stosunku do niższego, np. c-e1; decyma jest sumą interwałów oktawy i tercji.
• delicato, delicatamente (wł.) – delikatnie, subtelnie; określenie wykonawcze.
• detache (fr. oderwany, rozłączny) – rodzaj techniki wydobywania dźwięków z instrumentów smyczkowych, polegającej na wykonywaniu każdego dźwięku oddzielnym ruchem smycznka.
• detonowanie – w odniesieniu do śpiewu: nieczyste pod względem wysokości wykonywanie dźwięków, powodujące często wykraczanie (zwykle opadanie) z tonacji.
• ditonus (łac. średn.; z gr. ditonos = o podwójnym tonie) – nazwa interwału tercji wielkiej w muzyce średniowiecznej.
• divertimento (określenie pochodzące z języka włoskiego):
  1. W XVII wieku zestaw różnych utworów muzycznych instrumentalnych i wokalnych, ułożony w celu zaspokojenia gustu konkretnego odbiorcy. 2. Rodzaj dzisiejszej składanki.
  3. W okresie romantyzmu kompozycja o cechach suity lecz o mniejszej spójności stylistycznej
• doloroso lub con dolore albo dolente (wł.) – boleśnie; określenie wykonawcze.
• doppio (wł.) – podwójny; doppio bemolle – podwójny bemol; doppio diesis – podwójny krzyżyk; doppio coanone – podwójny kanon; doppio movimento = doppio tempo – dwukrotnie szybsze tempo; doppio pedale – podwójny pedał.
  dynamika (z gr. dynamikos = posiadający siłę) – jest to termin określający głośność dźwięków, a także jej zmianę w utworze.

[E]

---

• echo (z gr.) –
  1. zjawisko odbicia się fali głosowej od jakiejś przeszkody lub od szeregu kolejnych przeszkód (echo wielokrotne), powodujące powtórne lub kilkakrotne słyszenie zjawiska głosowego (np. dźwięku); jeżeli źródło dźwięku znajduje się w pobliżu obserwatora, warunkiem słyszalności echa, częstego zjawiska w górach, jest co najmniej 17-metrowa odległość obserwatora od przeszkody, co wynika z prędkości fali głosowej i ze zdolności ucha do odróżniania powtarzających się z pewną częstotliwością odgłosów.
  2. głos stosowany w dawnych organach (XVIII w.).
• efy – popularna nazwa dwóch otworów rezonansowych w wierzchniej płycie skrzypiec i instrumentów pokrewnych, w kształcie litery f.
• eguale (wł.) – równo, jednakowo, podobnie; określenie wykonawcze; voci eguali – głosy równe.
• elektroakustyka (z gr. elektron = bursztyn, oraz akustyka) – dział akustyki zajmujący się drganiami elektromagnetycznymi i związanymi z nimi zjawiskami; elektroakustyka muzyczna ogranicza się do zjawisk związanych z drganiami elektromagnetycznymi występującymi w muzyce.
• elizja (z łac. elisio = wypychanie) – w przebiegu formalnym utworu – wypadnięcie części lub całego taktu należącego do kończącej się jednostki formotwórczej (zdania, frazy, okresu) na skutek wcześniejszego rozpoczęcia się następnej jednostki.
• embouchure (fr.) – 1. ustnik w instrumentach dętych przykładany do warg, a nie wkładany do ust, a więc w instrumentach blaszanych i flecie. 2. właściwe ustawienie warg, języka i oddechu w technice zadęcia na wyżej wymienionych instrumentach.
  emisja głosu (z łac. emisso = wypuszczanie) –
  1. wydobywanie głosu przez śpiewającego.
  2. nauka kształtowania głosu uwzględniająca wszystkie elementy fizjologiczne, akustyczne i artystyczne.
• en dehors (fr. na zewnątrz) – wskazówka w partyturze i głosach instrumentalnych nakazująca wyraziste wydobywanie dźwięków z instrumentów dętych; instrumentalista często wówczas wstaje, a zawsze podnosi wylot instrumentu w górę.
• energico (wł.) – energicznie; określenie wykonawcze.
• enharmonia (z gr. enharmonis = zgodny, enharmoniczny) – w muzyce tradycyjnej właściwość równomiernie temperowanego systemu dźwiękowego polegająca na niezmienności wysokości brzmienia dźwięków przy zamianie ich nazwy i pisowni (tzw. dźwięki enharmoniczne)
• enharmoniczne dźwięki – w systemie równomiernie temperowanym dźwięki posiadające tę samą wysokość brzmienia przy zastosowaniu różnej nazwy i pisowni, np. c = his = deses, dis = es = feses, gis = as; zob. enharmonia.
• eroico (wł.) – bohaersko, triumfalnie; określenie wykonawcze.
• espressivo lub con espressivo (wł.) – z wyrazem; określenie wykonawcze.
• estetyka muzyczna (z gr. aisthetikos = zdolny do odczuć) – nauka o funkcji muzyki, kierunkach i prawach rozwojowych, o kryteriach oceny dzieła muzycznego jako dzieła sztuki i o historycznym rozwoju tych kryteriów; współczesne, postępowe poglądy estetyczne opierają się na filozofii marksistowskiej.
• etiuda (z fr. etude, dosł. studium, nauka) – jest to krótki utwór na instrument solo, który w swoich założeniach przeznaczony jest dla celów ćwiczeniowo-technicznych. Etiudy szkolne skupiają się zwykle na jednym wybranym problemie technicznym. Etiudy koncertowe charakteryzują się tym, że obok walorów dydaktycznych mają również wartość artystyczną.

[F]

---

• faktura (z łac. factura = wykonanie czegoś, obróbka, budowa) – rodzaj użytych przez kompozytora środków technicznych i sposób ich realizowania w kompozycji; najczęściej mówi się o fakturze z punktu widzenia techniki użycia współbrzmień i prowadzenia głosów, odróżniając fakturę polifoniczną od homofonicznej; faktura oznacza również rodzaj użytych przez kompozytora środków właściwych danej technice instrumentalnej lub wokalnej, np. fortepianowa, chóralna, smyczkowa.
• falset (wł. falsetto) – rodzaj głosu sztucznie wydobywanego wskutek naprężenia pewnych mięśni w krtani, co powoduje dwukrotnie większą częstotliwość drgań strun głosowych, a więc brzmienie o oktawę wyższe od normalnej skali śpiewającego; technika śpiewania falsetem, popularna w XVI w., umożliwiała śpiewakom wykonywanie arii i pieśni przeznaczonych na głosy żeńskie.
• falso bordone – zob. fauxbourdon.
  fauxbourdon (fr., od faux = fałszywy; wł. falso bordone) – 1. rodzaj pierwotnej techniki wielogłosowej (trzygłosowej) stosowanej początkowo w Anglii (XV w.), rozpowszechnionej następnie w szkole burgundzkiej, polegającej na tworzeniu melodii w równoległych tercjach i sekstach, co przedstawiało pochody równoległych akordów sekstowych.
• feroce (wł.) – dziko, namiętnie; określenie wykonawcze.
• finalis (łac. końcowy) – końcowy, podstawowy, centralny dźwięk melodii w skalach modalnych; odpowiednik toniki w systemie dur-moll.
• finał (wł. finale) – końcowa część wielkiego, często wieloczęściowego utworu, np. w sonacie, symfonii, operze.
• fine (wł.) – koniec; w nutach oznacza miejsce zakończenia utworu, w którym powtórzenie pownej partii określono skrótowo, np. da capo al fine.
• fioritura (wł., dosł.: kwiat, ozdoba) – ozdobnik, figura ozdobna, ściśle oznaczona lub improwizowana w wokalnej muzyce, tworząca efektywną figurację melodyczną na jednej sylabie tekstu, najczęściej na niezmiennej harmonii akompaniamentu.
• flautato (wł.) – fletowo, w grze na instrumentach smyczkowych oznacza grę smyczkiem ponad gryfem w celu uzyskania bardziej miękkiej, „fletowej” barwy; zob. sul tasto.
• forte (wł.) – jest to określenie dynamiczne; skrót f oznacza głośno, silnie; ff (forte fortissimo) – bardzo głośno.
• fraza (z gr.)- cząstka budowy formalnej utworu, składająca się z dwóch lub więcej motywów tworzących zamkniętą myśl muzyczną.
• frazowanie– plastyczne i logiczne wyodrębnianie przez wykonawcę odcinków wyrazowych w utworze muzycznym
• fuga (dosł. łac. „ucieczka”) – forma muzyczna. Jest kunsztownie rozwiniętą formą imitacji. Fuga może być dwu- lub więcej głosowa (najczęściej trzy-, cztero- lub pięciogłosowa). Może być instrumentalna (na instrument solowy, zespół instrumentalny) lub na chór. Stanowi samodzielny utwór muzyczny lub część większej formy (mszy, sonaty, opery itd.). W fudze temat jest zwięzły, przejrzysty i o wyraźnym charakterze. Fuga rozpoczyna się partią jednogłosową, w której następuje ekspozycja tematu przez jeden z głosów (tzw. dux lub proposta). Następnie następuje tzw. odpowiedź (comes, riposta), czyli powtórzenie tematu przez inny głos. W tym czasie głos inicjujący fugę wiedzie linię melodyczną kontrapunktu, czyli przeciwstawną tematowi i różniącą się przede wszystkim pod względem rytmicznym. Pierwsze przeprowadzenie tematu przez wszystkie głosy nazywa się ekspozycją. Po niej pojawia się łącznik lub epizod prowadzący do kolejnego tematu. W drugim przeprowadzeniu temat może być zmodyfikowany za pomocą zmiany tonacji, a także środków takich jak dyminucja, augmentacja, inwersja lub ruch wsteczny. W ostatnim przejściu występuje często tzw. stretto gdzie kilka albo wszystkie głosy wykonują temat w tym samym czasie lub temat w kolejnym głosie jest wprowadzany zanim skończy się w poprzednim. Utwór kończy coda.

[G]

---

• gama (z gr. gamma = trzecia litera alfabetu greckiego) – skala diatoniczna, zwykle durowa lub molowa, której poszczególne składniki w nie zmienionym stosunku wzajemnych odległości przeniesione zostały na pewną ściśle określoną wysokość; dźwięk centralny, tj. tonika ustalonej w ten sposób skali, nadaje jej nazwę odpowiedniej gamy, np. C-dur, g-moll itp.
• giocoso (wł.) – wesoło; określenie wykonawcze.
• giusto, tempo giusto, giustamente (wł.) – prawidłowo, ściśle; oznaczenie zachowania właściwego (a nie dowolnego) tempa, odpowiadającego charakterowi utworu.
• glissando – efekt dźwiękowy polegający na ześlizgu wzdłuż szeregu dźwięków
• głosy – głosy ludzkie dzielą się na: sopran, mezzosopran, alt, kontralt, tenor, baryton, bas. Chór- na cztery głosy: soprany, alty, tenory i basy. W muzyce polifonicznej głosami nazywa się linie melodyczne biegnące równolegle w ten sposób by w każdej chwili współbrzmiały harmonijnie. W organach głosem nazywa się zespół piszczałek dających szereg dźwięków o jednej barwie.
• gorgia (wł. krtań, śpiew koloraturowy) – technika śpiewacza charakterystyczna dla wokalnej muzyki włoskiej z XVI i XVII w., polegająca na ozdabianiu zapisanej melodii improwizowanymi ozdobnikami i koloraturą.
• gradevole lub con gradevolezza (wł.) – przyjemnie, miło; określenie wykonawcze.
• grandioso lub con grandezza (wł.) – wzniośle, wspaniale; określenie wykonawcze.
• grave (wł) – poważnie. Jedno z podstawowych temp wolnych w muzyce

[H]

---

• harmonika (z gr. harmonikos = dźwięczny) – całokształt problemów związanych z konstrukcją współbrzmień harmonicznych w omawianym utworze, w twórczości danego kompozytora, w danym okresie historycznym itp.
• harmonizacja (z gr. harmonia = zgodność) – technika tworzenia współbrzmień akordowych towarzyszących jakiejś melodii.
• hemitonium lub semitonium (łac.) – półton w terminologii średniowiecznej.
• heterofonia (z gr. heteros = drugi, inny, phone = dźwięk) – prowadzenie równocześnie z melodią główną głosów swobodnie improwizowanych; zjawisko spotykane w muzyce wczesnego średniowiecza, a obecnie jeszcze w muzyce ludowej.
• hymn (z gr. hymnos = pieśń uroczysta) – 1. W średniowiecznej muzyce religijnej jest to uroczysta pieśń jednogłosowa. 2. Współcześnie jest to uroczysta pieśń narodowa, organizacyjna, związkowa itp., która symbolizuje określoną ideę.

[I]

---

• ilustracyjna muzyka – muzyka charakteryzująca środkami muzycznymi zjawiska pozamuzyczne, towarzysząca utworom scenicznym, obrazom filmowym, słuchowiskom radiowym itp., której charakter związany jest ściśle z nastrojem i wyrazem akcji dramatycznej; cykl utworów ilustrujących dany utwór sceniczny czy np. film łączony bywa przez kompozytorów w suitę.
  imbroglio (wł., dosł.: komplikacja) – równoczesne prowadzenie różnych, kontrastujących z sobą pod względem rytmicznym i merytorycznym, lecz zgodnych harmonicznie partii głosowych w utworze celem uzyskania wrażenia zamieszania i niezgodności.
  impromptu:
  1. Improwizacja
  2. Interludium, muzyczny pasaż w spektaklach teatralnych pomiędzy aktami np. w dramatach Moliera
  3. W okresie romantyzmu forma muzyczna o bardzo ścisłej symetrii trójdzielnej. Utwór podzielony jest na trzy części, z której kazda ulega kolejnemu podziałowi na trzy, a każda z nich na kolejne trzy. W sumie tworząc 27 krótkich fraz. Teorię impromptu opracował Robert Schumann. Fryderyk Chopin doprowadził impromptu do symetrycznej doskonałośc.
• impetuoso (wł.) burzliwie, agresywnie; określenie wykonawcze.
• incalzando (wł.; dosł.: napierając, goniąc) – przyspieszać tempo, podobnie jak stringendo; określenie agogiczne.
• indeciso (wł.) – niezdecydowanie; określenie wykonawcze.
• instrumentalna muzyka
  -muzyka przeznaczona do wykonania przez instrumenty muzyczne bez współudziału śpiewu; należą tu utwory wykonywane przez instrumenty solowe, przez zespoły kameralne oraz orkiestrowe.
• interludium:
  -w muzyce: wstawka instrumentalna, szczególnie w muzyce organowej, krótki utwór między wersetami psalmu; zobacz interludium (muzyka)
  -w balecie (także znane jako intermedium) (po angielsku Dinner Ballet) – spektakl urządzany podczas uroczystej biesiady na królewskim bądź książęcym dworze, związany z jakąś wyjątkową okazją.
• interwał (z łac. intervallum = odległość, ograniczona przestrzeń) – jest to odległość pomiędzy dwoma dźwiękami. Wyróżniamy interwały harmoniczne, gdzie dwa dźwięki ze sobą współbrzmią oraz interwały melodyczne, gdzie dźwięki kolejno o sobie następują. Interwały mogą być także: czyste, wielkie, małe, zmniejszone oraz zwiększone.
• intimo (wł.) – poufnie, z uczuciem, serdecznie; określenie wykonawcze.
• intonacja– w trakcie wypowiadania tekstu nadawanie mu pewnego rodzaju melodii, poprzez zmianę modulacji głosu, w celu wyrażenia emocji lub tylko dla oddania specyficznego charakteru danej wypowiedzi. Intonacja umożliwia rozpoznanie zakończenia zdań i fraz, a także pomaga rozróżnić zdania pytające, .
• inwersja (z łac. inversio = odwrócenie) – powtórzenie motywu lub tematu w ruchu przeciwnym, tj. przy zamianie wznoszących się interwałów na takie same, lecz opadające, i odwrotnie; inwersja jest jednym z rodzajów imitacji.
• izometria (a gr., dosł.: równomierność) – określenie jednakowego przebiegu metrycznego we wszystkich współdziałających głosach utworu i na całej długości utworu lub jego większej części, w przeciwieństwie do polimetrii.

[J]

---

• jednogłosowość – muzyka w postaci jednej linii melodycznej bez żadnych towarzyszących współbrzmień; jednogłosowość panowała niepodzielnie do średniowiecza, kiedy to zaczęły powstawać pierwsze formy muzyki wielogłosowej, czyli polifonicznej.
• jednoimienne gamy – dwie gamy: durowa i molowa, rozpoczynające się od tego samego dźwięku, który nadaje im nazwę; podobnie też można mówić o jednoimiennych tonacjach.

[K]

---

• kadencja (z wł. candeza, dosł.: upadek) –
  1. melodyczno-harmoniczny postęp o charakterze zakończonym (zob też clausula); w sensie klasycznym jest to połączenie akordów tworzące bardziej lub mniej szeroko rozbudowane zakończenie utworu lub jego części, albo nawet mniejszego fragmentu, np. frazy, okresu; kadencja doskonała (autentyczna) jest połączeniem akordu dominantowego (na V stopniu) z akordem tonicznym (na I stopniu);
  przykłady najprostszych kadencji w tonacji C-dur
  2. nieokreślonej długości odcinek utworu o charakterze wirtuozowskim; wykonuje go solista bez udziału towarzyszących mu instrumentów; typowa kadencja przy końcu pierwszej części formy koncertu, oparta na motywach tej części, była do końca XVIII w. zawsze improwizowana przez wykonawcę partii solowej; krótkie kadencje, często nie skrępowane podziałem taktowym, notowane są w utworze zwykle małymi nutami; w niektórych utworach wykonanie kadencji kompozytor pozostawia uznaniu wykonawcy (candeza ad libitum).
• kakofonia (z gr. kakophonia = brzydkie albo nieprzyjemne brzmienie) – jest to współbrzmienie i następstwo nie powiązanych harmonicznie i melodycznie dźwięków, dających nieprzyjemne wrażenie estetyczne.
• kalikowanie (z łac. calcare = deptać) – jest to czynność napełniania miechów organowych powietrzem za pomocą mechanizmu ręcznego lub pedałowego; kalikant – wykonawca tej czynności; specjalnie zatrudnianych dawniej kalikantów podczas gry na organach zastąpił obecnie powszechnie motor elektryczny.
• koloratura [wł. ], wirtuozowskie ozdabianie melodii wokalnej (śpiewu), np.: pasażami, biegnikami, trylami, staccatami, wykonywanymi na jednej sylabie tekstu lub wokalizą; element belcanta w operze wł. XVIII–XIX w. (aria di coloratura, aria di bravura ).
• kancjonały (łac. śred. cantionale, od cantio = śpiew) – jest to nazwa zbiorów religijnych pieśni z XVI i XVII w., zawierających teksty i melodie opracowane nieraz na kilka głosów.
• kantycznki (z łac. canticum = pieśń) – są to zbiory pieśni religijnych, szczególnie kolęd i pastorałek.
• klucz – jest to znak graficzny umieszczony na początku każdej pięciolinii, który wyznacza dokładne położenie i nazwę nuty odpowiadającej dźwiękowi określonej wysokości, wszystkie nuty pisane wyżej lub niżej na pięciolinii są odpowiednikami kolejnych dźwięków (wyższych lub niższych). Są trzy grupy kluczy: C, G i F. Klucze grupy C swoim środkowym wcięciem wyznaczają dźwięk c1. Klucze grupy G wyznaczają swoim spiralnym zaokrągleniem dźwięk g1. Klucze z grupy F wyznaczają swoim początkowym zgrubieniem oraz dwiema kropkami dźwięk f. Do chwili obecnej używa się tylko czterech kluczy: z grupy G – klucz wiolinowy czyli skrzypcowy; z grupy F – klucz basowy; z grupy C – klucz altowy oraz tenorowy.
• kompozycja (z łac. compositio = połączenie, ułożenie) –
  1. utwór muzyczny;
  2. budowa utworu muzycznego;
  3. technika tworzenia utworu.
• kontrapunkt (z łac. punctus contra punctum) – nuta przeciw nucie. Teoria kompozycji powstała w średniowieczu, rozwinięta w czasach renesansu i doprowadzona do perfekcji w baroku. Kontrapunkt pozwalał budować skomplikowane formy polifoniczne polegające na równoczesnym prowadzeniu kilku niezależnych linii melodycznych.
  Formy muzyczne oparte na założeniach kontrapunktu: fuga, kanon, inwencja.
• kuplet– zwrotka dowcipnej piosenki na tematy aktualne, zazwyczaj z refrenem. Kuplecista- artysta śpiewający kuplety.
• kwarta – jest to interwał między I i IV stopniem. Kwarta czysta składa się z 5 półtonów, kwarta zwiększona – 6 półtonów, kwarta zmniejszona – 4 półtony.
• kwinta – jest to interwał między I i V stopniem. Kwinta czysta składa się z 7 półtonów, kwinta zwiększona – 8 półtonów, kwinta zmniejszona – 6 półtonów.

[L]

---

• largo (wł.) – jest to określenie powolnego tempa, oznacza szeroko; largo maestoso – powoli i poważnie.
• legato (wł. związany) – jest to sposób artykulacji, oznacza dokładne łączenie kolejnych dźwięków. Czasami oznacza się łukiem nad lub pod nutami.
• lento (wł.) – określenie powolnego tempa; oznacza powoli.

[M]

---

• maestoso (wł.) – majestatycznie; jest to określenie wykonawcze, często połączone z określeniem wolnego tempa (np. andante maestoso).
• maggiore (wł.; fr. majeur) – tryb durowy, dur; określenie to jest stosowane w nutach, odnosi się ono do części lub odcinków utworu utrzymanych w równoległej tonacji durowej (np. w wariacjach, tańcach, w części środkowej scherzu – w tzw. trio, w marszu, w menuecie itp.), podczas gdy główna tonacja utworu jest molowa. Zob. też minore.
• mano (wł.) – ręka, mano destra (skr. m.d.) – prawa ręka, mano sinistra (skr. m.s.) – lewa ręka; uwaga w nutach, zalecająca wykonanie danej partii przeciwną ręką, niż to zapis normalnie przewiduje, np. na fortepianie.
• manualiter (łac. ręcznie) – termin ten w muzyce organowej oznacza wykonanie danej partii utworu tylko na manuale, bez użycia pedału.
• manuał (wł. manuale, od mano = ręka, skr. M. lub man.) – jest to klawiatura ręczna w organach, w przeciwieństwie do nożnej, tzw. pedału. Zwykle organy posiadają 2 – 5 manuałów, z których każdy obsługuje pewną grupę głosów.
• melizmat– (gr.) – figura melodyczna śpiewana na jednej sylabie tekstu. W praktyce oznacza to, że na jednej sylabie wykonuje się wiele dźwięków. Melizmatyka jest charakterystyczna dla śpiewu ambrozjańskiego, chorału gregoriańskiego (zwłaszcza na słowach Amen lub Alleluja) i muzyki orientalnej. Jest często stosowana w charakterze ornamentyki muzycznej we współczesnej muzyce popularnej. Jej użycie jest charakterystyczne w twórczości takich wokalistek jak Whitney Houston, Mariah Carey czy Christiny Aguilery.
• melodia (z gr. melodia = sposób śpiewania, szereg zespołów dźwięków) – jest to następstwo dźwięków różnej wysokości, które są ujęte w logiczną strukturę formalną, opartych na określonej prawidłowości rytmiczno-metrycznej.
• minore (wł), mineur (fr., z łac. minor = mniejszy) – tryb molowy, moll; jest to określenie stosowane w nutach, które odnosi się do części lub odcinków utworu, utrzymanych w równoległej tonacji molowej (np. w wariacjach, w tańcach itp.), podczas gdy główna tonacja utworu jest durowa. Zob. też maggiore.
• moderato (wł.) – jest to określenie tempa; oznacza umiarkowanie.
• modulacja (z łac. modulatio – pierwotnie: zgodność, regularność w muzyce i poezji, później: zmiana) –
  1. przejście melodyczne i harmoniczne z jednej tonacji do innej, utrwalone kadencją (zob. też zboczenie modulacyjne); w procesie modulacji istotną rolę odgrywa tzw. akord wprowadzający do nowej tonacji, którym w modulacji diatonicznej jest akord występujący w niezmiennej postaci, lecz w innej funkcji w dwóch różnych tonacjach, np. w tonacji wyjściowej i docelowej; modulacja chromatyczna polega na stosowaniu podwyższeń i obniżeń pewnych składników akordu wprowadzającego, co ułatwia szybsze wprowadzenie do odległych tonacji; w modulacji enharmonicznej wykorzystuje się możliwości zmiany nazwy i pisowni niektórych lub wszystkich składników akordu wprowadzającego, bez zmiany wysokości ich brzmienia.
  2. zmienianie cech dźwięków (wysokości, barwy, głośności) w głosie śpiewaczym.
  3. w radiofonii – proces nakładania się drgań elektrycznych (niskiej częstotliwości) na drgania fali elektromagnetycznej (tzw. fali nośnej, wysokiej częstotliwości), dokonujący się w radiostacji.
• mordent to rodzaj ozdobnika polegającego na wykonaniu w krótkich wartościach rytmicznych przejścia melodii z nuty głównej na nutę odległą o interwał sekundy wielkiej lub małej i powrocie na nutę główną, wykonywaną jako długa wartość rytmiczna. Rozróżnia się mordent górny (dźwięk zdobiący sąsiaduje z nutą główną od góry), oznaczany znakiem nieprzekreślonym, i dolny (analogicznie od dołu), oznaczany przekreślonym znakiem. Mordent górny może być zagrany od nuty zdobiącej – wtenczas wykonuje się nutę zdobiącą, nutę główną i ponownie nutę zdobiącą jako krótkie wartości rytmiczne, a następnie nutę główną jako długą wartość rytmiczną.
• morendo– coraz wolniej, z jednoczesnym ściszaniem, prawie do zaniku brzmienia
• muzyka programowa – programowa muzyka

[N]

---

• neapolitańska szkoła – grupa kompozytorów operowych działająca w Neapolu przy końcu XVII w. (m.in. F. Durante, G. B. Pergolesi, N. Porpora, F. Provenzale, A. Scarlatti), kładąca nacisk na homofoniczną fakturę kompozycyjną i piękno techniki śpiewaczej, przy znacznym zubożeniu techniki kompozytorskiej; w szkole neapolitańskiej wykształciła się m.in. trzyczęściowa forma arii da capo.
• Neumy – forma notacji muzycznej w średniowieczu. Stanowiły one ogólny zarys linii melodycznej, informowały, czy melodia wędruje w górę, czy w dół, nie wskazując początkowo wielkości poszczególnych interwałów. Wprowadzenie linii (notacja diastematyczna) przez Gwidona z Arezzo (zm. 1050) pozwoliło na szczegółowy zapis melodii chorałowych. Notacja ta obejmuje znaki w formie kropek (punctum) i kresek (virga) przedstawiające przybliżony przebieg melodii; nie zawsze określają one dokładny czas trwania i wysokość dźwięku. Neumy zapisywano początkowo bezliniowo, później na czterolinii. Tempo jednej neumy określa się w przybliżeniu jako spokojną ósemkę. W różnych krajach oraz na przestrzeni wieków, neumy przyjmowały i pod względem trwania, i wysokości oraz samego zapisu różną postać. 
• nuta (z łac. nole) –
  1. Jest to znak graficzny w zapisie nutowym utworu, który określa wysokość oraz wartość rytmiczną dźwięku.
  2. Dawniej termin ten oznaczał melodię.
  3. nuty – jest to pisany lub drukowany obraz graficzny utworu muzycznego.

[O]

---

• obbligato (wł.) – obowiązkowy. 1. w muzyce orkiestrowej oznacza głos instrumentalny, którego nie można opuścić (np. flauto obbligato), jako przeciwieństwo ad libitum. 2. w muzyce rozrywkowej z niezrozumiałych powodów ma znaczenie zupełnie przeciwne: oznacza możność pominięcia danego głosu instrumentalnego (tzw. obligat); zob. też ad libitum.
• oeuvre (fr.) – dzieło; oeuvres completes = dzieła wszystkie; ouevre posthume = dzieło wydane po śmierci kompozytora; zob. opus.
  oktawa – jest to interwał między I i VIII stopniem. Oktawa czysta składa się z 12 półtonów, oktawa zmniejszona – 11 półtonów, oktawa zwiększona – 13 półtonów.
• oktet (z łac. octo = osiem) – 1. zespół złożony z ośmiu wykonawców. 2. utwór zbudowany według reguł cyklu sonatowego, przeznaczony na osiem instrumentów.
• opus (łac. dzieło; skr. op.; fr. oeuvre) – jest to oznaczenie utworu lub niewielkiego zbioru utworów, zwykle numerowany wg kolejności wydawania dzieł przez kompozytorów. Technika ta była powszechnie stosowana w XIX wieku, obecnie zanika.
• ordo (łac. porządek; l.mn. órdines) – powtarzające się lub zmienne grupy rytmiczne w utworach w rytmice modalnej.
• orientale (wł.) – wschodni; określenie tytułowe utworów opartych na skalach dźwiękowych, rytmice lub melodyce ludów Wschodu.
• ornamentyka (z łac. ornamentum = ozdoba) – 1. nauka o ozdobnikach. 2. stosowanie ozdobników w utworze; stąd np. pojęcie ornamentalnej melodii.
• ossia (wł.) – albo; określenie w nutach wskazujące, że dany motyw, ozdobnik, frazę czy większą partię utworu można wykonać w inny, podany obok sposób, najczęściej w wersji ułatwionej.
• ostinato (wł., dosł.: uporczywy) – wyrazisty motyw lub temat powtarzający się wielokrotnie i rytmicznie w utworze; najczęściej występuje w basie, jako tzw. basso ostinato.
• ozdobniki, ornamenty, ozdobne zwroty i figury dźwiękowe, także stosowane na ich oznaczenie znaki graficzne przy nutach. Rozwinęły się zwłaszcza w XVII w. we Francji; stosowali je często w swej twórczości › klawesyniści francuscy. Najważniejszymi o., stosowanymi do czasów obecnych, są: przednutka krótka (acciaccatura), skracająca minimalnie wartość rytmiczną poprzedzanego dźwięku; przednutka długa (appoggiatura), zmniejszająca wartość poprzedzanego dźwięku o połowę; toczek, grupa 2 lub więcej przednutek, krótkich dźwięków, biegnących najczęściej w ruchu sekundowym w górę lub w dół ku ozdabianemu dźwiękowi; mordent, polegający na szybkim przejściu z dźwięku gł. na jego sekundę górną lub dolną i powrocie do punktu wyjścia; obiegnik (gruppetto), polegający na przeplataniu dźwięku jego górną i dolną sekundą; tryl, będący wielokrotnym, szybkim i naprzemiennym następstwem dźwięku i jego górnej sekundy; arpeggio, polegające na szybkim wykonaniu składników akordu, zwykle od najniższego do najwyższego; biegnik, będący szeregiem krótkich i szybko następujących po sobie dźwięków, najczęściej w ruchu sekundowym.

[P]

---

• pauza (łac. pausa, z gr. pausis = zaprzestanie, przerwa) –
  1. Jest to chwila logicznej przerwy w utworze, pauza generalna – jej długość nie jest ściśle określona.
  2. Jest to znak graficzny określający długość trwania przerwy w wykonywaniu kolejno po sobie następujących dźwięków w utworze.
• piano (wł.) – jest to określenie dynamiczne; skrót p oznacza cicho, pp (piano pianissimo) – bardzo cicho.
• polimetria (z gr. polys = liczny, metron = miara) –
  1. zasada równoczesnego stosowania różnego podziału metrycznego w różnych głosach utworu;
  2. termin ten używany jest również w znaczeniu metrum mieszanego, tj. w wypadku następstwa częstych zmian metrum w przebiegu utworu.
• portato (wł. przenoszony) – sposób artykulacji, pośredni między legatem i staccatem, oznacza wyraźne oddzielanie kolejnych dźwięków. Oznaczany jest poziomą kreską nad lub pod nutami.
• portamento– płynny, nieprzerwany poślizg w przechodzeniu z jednego tonu na drugi, zwłaszcza za pomocą głosu lub instrumentu strunowego.
• półton – jest to najmniejsza odległość między dwoma dźwiękami w powszechnie stosowanym systemie dźwiękowym. Tworzą tą odległość dwa sąsiadujące klawisze fortepianu. Wyróżniamy półtony: a) diatoniczne, tworzą go dwa sąsiednie stopnie skali diatonicznej o odległości sekundy małej, np. e-f; b) chromatyczny, powstaje przez podwyższenie lub obniżenie tego samego dźwięku, np. f-fis. W systemie równomiernie temperowanym wysokość brzmienia półtonów diatonicznych i chromatycznych niczym się nie różni oprócz nazwy.
• presto (wł.) – jest to określenie tempa, oznacza szybko; prestissimo – bardzo szybko; prestissimo possibile – możliwie najszybciej.
  programowa muzyka – muzyka, która za pośrednictwem odpowiednich czynników (melodyka, harmonia, kolorystyka instrumentalna itp.) sugerować ma pewne wyobrażenia na temat określonych tytule treści literackich, obrazowych czy ideologicznych, w przeciwieństwie do muzyki absolutnej. Typową formą programową jest poemat symfoniczny.
• pryma – jest to interwał między I i I stopniem. Prymę czysta tworzą dwa dźwięki o tej samej nazwie i wysokości; pryma zwiększona składa się z jednego półtonu.
• puls jest związany z rytmem, to swoiste akcentowanie (podkreślanie, mocniejsze wykonanie) głównych części taktu.

[Q]

---

• quasi (wł.) – jakby, w rodzaju, niemal, prawie; określenie używane w powiązaniu z innymi, np. allegro quazi presto = allegro, prawie presto.
• quieto (wł.) – spokojnie; określenie wykonawcze.
• quodlibet (łac. „co się podoba”) – żartobliwe zmieszanie różnych tematów melodycznych w jednej formie muzycznej; stosowane między innymi w dawnych wielotekstowych motetach XV – XVII w.

[R]

---

• rapido (z wł.) – nagle, gwałtownie; określenie wykonawcze.
• rejestr dźwiękowy- część skali dźwiękowej instrumentu o charakterystycznej barwie. Zwykle mówi się o rejestrach – najwyższym, wysokim, średnim, niskim i najniższym.
• refren w utworze poet. wiersz a. kilka wierszy powtarzających się regularnie w określonych miejscach; powtarzający się odcinek melodii i tekstu po każdej zwrotce w piosence; muz. powtarzający się kilkakrotnie temat w rondzie.
• repetycja– powtarzanie odcinka lub części utworu
• repryza– trzeci odcinek formy sonatowej, będący powtórzeniem z pewnymi zmianami odcinka pierwszego.
• rigoroso (wł.) lub con rigore – ściśle, dokładnie pod względem rytmu i tempa; określenie wykonawcze.
• rinforzando (wł.; skr. rf lub rfz) – wzmacniając; określenie nagłego wzmocnienia jednego dźwięku lub współbrzmienia; rodzaj nagłego i gwałtownego crescendo.
• ripieno (wł. pełny; l.m. ripieni) – oznaczało dawniej w partyturze pełny skład smyczków, np. w concerto grosso, w przeciwieństwie do senza ripieno (bez dopełnienia, tj. tylko pierwszy pult) lub solo (tylko jeden wykonawca); ripieni – tutti.
• ritenuto, ritarando (wł.; skr. rit.) – opóźniając, powstrzymując; określenie stopniowego zwalniania tempa utworu

[S]

---

• scordatura – (skordatura) zmiana strojenia instrumentu strunowego ułatwiająca wykonanie pewnych pasaży, akordów itp.
• seksta – jest to interwał między I i VI stopniem. Seksta wielka składa się z 9 półtonów, seksta mała – 8 półtonów, seksta zmniejszona – 7 półtonów, seksta zwiększona – 10 półtonów.
• sekunda – jest to interwał między I i II stopniem. Sekunda mała składa się z jednego półtonu, sekunda wielka – z 2 półtonów, sekunda zwiększona – z 3 półtonów, sekundę zmniejszoną tworzy się poprzez obniżenie lub podwyższenie dźwięku odległego od danego o I stopień podwójnym bemolem lub podwójnym krzyżykiem.
• septyma – jest to interwał między I i VII stopnie. Septyma mała składa się z 10 półtonów, septyma wielka – 11 półtonów, septyma zwiększona – 12 półtonów, septyma zmniejszona – 9 półtonów.
• staccato (wł. oderwany, oddzielony) – jest to jeden z rodzajów artykulacji, polega na krótkim i ostrym wykonaniu kolejnych dźwięków poprzez skrócenie ich wartości rytmicznych. Oznacza się kropką nad lub pod nutami.
• stringendo (wł. ściskając) – coraz gwałtowniej, tj. oznacza nagłe przyspieszenie tempa.
• sul, sulla (wł.) – na; sul tasto lub sulla tastiera – oznacza pociąganie smyczkiem po strunach w pobliżu gryfu celem uzyskania łagodniejszej i bardziej miękkiej barwy; sul ponticello – przy podstawku – oznacza pociąganie smyczkiem w pobliżu podstawka celem uzyskania bardziej szorstkiej i ostrej barwy; sul G, sul E – oznaczenie w nutach instrumentów smyczkowych, np. skrzypiec, nakazujące wykonanie danej partii lub pojedynczego dźwięku na wskazanej strunie.
• synkopa (termin muzyczny) przesunięcie akcentu z mocnej na słabą część taktu przez wydłużenie wartości nuty nie akcentowanej o część wartości nuty znajdującej się na mocnej części taktu (akcentowanej). Rytm synkopowy jest często stosowany w muzyce jazzowej i rozrywkowej. W polskiej muzyce ludowej synkopa jest charakterystyczna dla krakowiaka.

[T]

---

• tempo (wł. dosł.: czas) – jest to stopień szybkości wykonywania utworu. Określa się go za pomocą: a) oznaczeń słownych, np. largo (wolno), moderato (umiarkowanie); b) metronomu, c) określeń porównawczych, np. tempo marsza (tempo di marcia).
• tercja – jest to interwał między I i III stopniem. Tercja mała zawiera trzy półtony, tercja wielka – 4 półtony, tercja zwiększona – 5 półtonów, tercja zmniejszona – 2 półtony.
• tembr (barwa dźwięku) – cecha dźwięku, która pozwala odróżnić brzmienia różnych instrumentów lub głosu. Uzależniona jest od ilości, rodzaju i natężenia tonów składowych, ponieważ jest związana ze spektrum harmonicznym. Barwa danego instrumentu może zmieniać się nieznacznie w zależności od: sposobu wzbudzania drgań, siły wzbudzenia, częstotliwości,zmian w czasie.
• tessitura (wł. tessitura − „tekstura”) – zakres głosu (dźwięków) dominujący w utworze, najintensywniej używany wycinek skali. Określenie jest używane do utworów wokalnych i instrumentalnych. W przypadku śpiewaków tessitura jest mniejsza od skali śpiewaka i oznacza rejestr, w którym używa się danego głosu.
• tonika (z gr. tonikos = dźwięczący, napinający, dźwiękowy) –
  1. dźwięk centralny gamy diatonicznej; w gamie durowej lub molowej jest to I stopień (jeden z trzech głównych obok dominanty i subdominanty); od nazwy dźwięku tonicznego otrzymuje nazwę rozpoczynająca się od niego gama (np. gama a-moll – tonika a); tonika zwykle kończy melodię i nadaje jej charakter zamkniętej całości.
  2. trójdźwięk zbudowany na I stopniu.
• transpozycja (z łac. średn. transpositio = przestawienie, przełożenie) – przeniesienie utworu do innej tonacji, tj. wszystkich jego dźwięków o pewien stały interwał na inną wysokość; w piśmie nutowym do tego celu używa się znaków podwyższeń i obniżeń jako znaków transpozycyjnych.
  transpozycyjne znaki – znaki podwyższeń i obniżeń (akcydencje) użyte w celu przeniesienia utworu do innej tonacji lub do notowania partii instrumentów transponujących.
• triste lub tristamente albo con tristezza (wł.) – smutno, żałośnie; określenie wykonawcze.
• troppo (wł.) – za bardzo, za wiele; allegro non troppo, allegro ma non troppo – żywo, ale nie za bardzo.
• tumultuoso (wł.) – hałaśliwie, burzliwie; określenie wykonawcze.
• tusz (niem Tusch; z fr. touche) – uroczysta krótka fanfara, wykonywana przez orkiestrę na instrumentach dętych i perkusyjnych.
• tutta, l.m. tutte (wł. cała, całe, wszystkie; tutto = cały) – tutta la forza – z całą siłą; określenie dynamiczno-wykonawcze; tutte le corde (wł. wszystkie struny) – zob. corda.
• tutti (wł., l.m. od tutto = wszystek, cały; zob. tutta) –
  1. także ripieni albo concerto – zespół orkiestry w concerto grosso.
  2. partia orkiestry wykonywana w czasie pauzowania solisty w koncertach i innych utworach przeznaczonych dla solisty i orkiestry.
  3. udział wszystkich wykonawców w określonym dla danego utworu zespole orkiestrowym.

[U]

---

• ukośne brzmienie-w strukturze harmonicznej zjawisko powtórzenia dźwięku składowego jednego akordu w akordzie bezpośrednio po nim następującym, ale w postaci chromatycznej zmiennej i w innym głosie (w harmonii klasycznej niedozwolone)
• ukryte oktawy, kwinty- niedozwolony w klasycznej harmonii postęp głosów polegający na osiąganiu współbrzmienia interwału oktawy lub kwinty.
• unisono (wł.)- termin partyturowy, oznaczający, że dwa do tej pory grające instrumenty oddzielne partie mają wykonać jedną wspólną partię.
• uwertura (fr. uverture- otwarcie) – utwór orkiestrowy wykonywany przed rozpoczęciem dzieła sceniczno-muzycznego, oparty zazwyczaj o materiał tematyczny.

[V]

---

• wariacje (z wł. variatio)- zmienianie. Utwór składający się z wyraźnego tematu oraz kilku (do kilkudziesięciu) odcinków, w których cały temat lub tylko jego motywy ulegają różnym przeobrażeniom.
• widmo dźwięku– wynik analizy dźwięku, pozwalający na ścisłe określenie wielkości, ilości i natężenia tonów składowych.
• wyciąg fortepianowy. Opracowanie utworu orkiestrowego na jeden instrument- fortepian.
• wielogłosowość – polifonia; oba terminy mają zasadniczo znaczenie synonimiczne, w praktyce jednak termin polifonia stosuje się na określenie techniki linearnej, kontrapunktycznej, podczas gdy wielogłosowość ma raczej znaczenie szersze (np. układ harmoniczny czterogłosowy); pierwotne formy wielogłosowości (dwugłosowości początkowo) polegały na paralelizmie głosów, heterofonii, zastosowaniu burdonu; w ciągu średniowiecza rozwija się następnie technika kontrapunktyczna i homofoniczna.
• wokaliza – rodzaj śpiewu, polegający na wykonywaniu melodii na jednej samogłosce. Może służyć jako ćwiczenie wokalne, a także być częścią utworu muzycznego.
• wokal wspierający – partie śpiewu harmonicznego wykonywane przez jednego lub więcej wokalistów (nazywanych potocznie chórkiem) wraz z głównym wykonawcą. Wokalista wspierający może również wykonywać początkową partię utworu wprowadzając do głównego wykonania solisty.
• współbrzmienie – element konstrukcji muzycznej polegający na równoczesnym pojawieniu się co najmniej dwóch dźwięków; w najprostszej postaci pojawił się, rzecz jasna, równocześnie z powstaniem wielogłosowości; rozróżniamy współbrzmienia akordowe (harmoniczne) i nieakordowe (kontrapunktyczne), chociaż te drugie mogą mieć postać współbrzmień harmonicznych; unison należy traktować jako pewien rodzaj współbrzmienia, a nie jako interwał prymy czystej (lub w pewnych wypadkach oktawy).

• zadęcie– wydobycie dźwięku z instrumentu dętego przez wprowadzenie do piszczałki sprężonego powietrza.
• zagłuszenie – zjawisko niesłyszalności mniej głośnego z np. dwóch współbrzmiących dźwięków; zjawisko to polega na tym, że próg słyszalności podnosi się przy obecności dźwięku przeszkadzającego.
• zasadniczy, -a, -e –
  1. akord w pozycji zasadniczej albo skrótowo akord zasadniczy – akord bez przewrotu, w którym najniższym dźwiękiem jest podstawa akordu;
  2. zasadnicza tonacja – tonacja utworu wskazana najczęściej przez oznaczenia przykluczowe , od których w ciągu przebiegu muzycznego zachodzą zboczenia modulacyjne lub przejściowe modulacje do innych tonacji.
• zboczenia modulacyjne – chwilowe przejście do innej, często sąsiedniej tonacji, nie utrwalone kadencją; zob. modulacja.
• zdanie muzyczne – cząstka budowy formalnej utworu składająca się w klasycznej postaci często z czterech taktów (tzw. czterotakt), tj. np. z dwóch fraz dwutaktowych, tworząca pewną logiczną całość wyrazową, zakończona nierzadko kadencją.

 

 

---

 Słowniczek muzycznych określeń wykonawczych [*]:

• a piacere wł. piacere – dowolnie, wg upodobania, pozwala na stosowanie swobodnych odchyleń od oznaczonego tempa   a piacere wł. piacere – podobać się dowolnie, wg upodobania, pozwala na stosowanie swobodnych odchyleń od oznaczonego tempa
• a tempo łac. tempus – czas do tempa, oznacza powrót do poprzednio oznaczonego w utworze tempa, po jego chwilowej zmianie
• accelerando wł. accelerare –  przyspieszając, oznacza stopniowe przyspieszanie tempa utworu
• accentato wł. accento – akcentując, z naciskiem
• ad libitum łac. – swobodnie, dowolnie, jak się podoba, pozwala na swobodę wykonania
• adagio wł. – powoli, wolno, określenie powolnego tempa (metronom 66 – 76)
• affettuoso wł. – serdecznie, z uczuciem, czule
• agitato wł. –  niespokojnie, burzliwie, gwałtownie
• al fine wł. fine – do końca, np. w określeniu da capo al fine – od początku do oznaczenia fine
• al segno wł. segno –  od początku do znaku  lub    alla wł. – tak, jak w stylu, na sposób, np. alla marcia – w rodzaju marsza, alla polacca, alla turca – na sposób polski, turecki itp.
• allargando wł. allargare – rozszerzając, zwalniając, oznaczenie stopniowego zwalniania tempa utworu
• allegretto wł. allegro – żwawo, dość żywo, określenie tempa, szybszego niż moderato, wolniejszego niż allegro
• allegro wł. –  żwawo, prędko, ruchliwie, wesoło, określenie tempa szybkiego (metronom 120 – 168)
• amabile wł. – miło, z wdziękiem
• amoroso wł. – z miłością, tkliwie, z uczuciem
• ancora wł. – jeszcze, nadal w określeniach złożonych np. ancora piu allegro
• andante wł. andare – idąc, spacerując określenie tempa umiarkowanego w ruchu spokojnego kroku (metronom 76 – 108)
• andantino wł. andare – idąc, spacerując trochę żywiej niż andante
• animando wł. animare – ożywiając, określenie dotyczy tempa
• animato wł. – z ożywieniem, określenie dotyczy tempa
• appassionato wł.- z pasją, z entuzjazmem z pasją, gwałtownie
• arco wł. arco – łuk, oznacza powrót do gry smyczkiem (np. po pizzicato)
• ardente wł. – z zapałem, ogniście, płomiennie
• arpegio wł. arpa – sposób wykonania współbrzmień akordowych, polegający na kolejnym, szybkim następstwie składowych dźwięków, zwykle w kierunku od najniższego do najwyższego
• assai wł. – bardzo, w określeniach złożonych np. allegro assai
• attacca wł. attaccare – atakować natychmiast, bez przerwy pomiędzy częściami utworu
• brillante wł. – błyskotliwie, efektownie
• burlesco wł. – komicznie, żartobliwie
• calando wł. calare – uspokajając, zwalniając, ściszając
• calmato wł. calmo – łagodnie, ze spokojem
• cantabile wł. cantare – śpiewnie
• capriccioso wł. capriccio –  kapryśnie, humorystycznie, żartobliwie
• col legno wł. legno – drzewcem, oznacza wydobycie dźwięku przez uderzenie struny drzewcem smyczka na instrumentach smyczkowych
• come prima wł. come – tak jak jak poprzednio, oznacza powrót do wcześniejszego tempa
• comodo wł.  wygodnie, swobodnie
• con agitazione wł. agitare – wstrząsnąć burzliwie, niespokojnie, gwałtownie
• con amore wł. –  z uczuciem    con anima wł. animato – ożywiony z życiem, z ożywieniem
• con bravura wł. bravura – błyskotliwie, z brawurą, śmiało
• con brio wł. – z życiem, żywo, wesoło
• con espressione wł. espressivo – wyraziście z wyrazem
• con forza wł. forza – z siłą
• con fuoco wł. fuoco – z ogniem, żywiołowo
• con grazia wł. grazia –  z wdziękiem, powabnie
• con moto wł. moto –  ruchliwie, z ożywieniem, np. andante con moto
• con passione wł. passione – z pasją, zamiłowaniem, namiętnie
• con sordino wł. sordino – z tłumikiem, na instrumentach smyczkowych oznacza założenie tłumika na podstawek, na instrumentach dętych włożenie tłumika do czary głosowej; na fortepianie i pianinie użycie lewego pedału
• con spirito wł. spirito – z duszą, z ożywieniem
• con tutta la forza wł. tutta – cała, forza – siła, z całą siłą
• con vigore wł. vigore – z wigorem, z życiem, z energią
• crescendo wł. – narastająco, wzmacniając, oznacza stopniowe wzmacnianie natężenia dźwięków
• da capo al fine wł. – od początku do końca, powtórzyć utwór od początku do oznaczenia fine
• deciso wł. – zdecydowanie, stanowczo, z energią
• decrescendo wł. – osłabiając. oznacza stopniowe osłabianie natężenia dźwięków
• delicato wł. – delikatnie, subtelnie
• détaché fr. – oderwanie, oznacza wykonanie każdego dźwięku oddzielnym ruchem smyczka
• diminuendo (dim.) wł. – zmniejszając, oznacza stopniowe przyciszanie dźwięków
• dolce wł. – słodko, łagodnie
• doppio movimento wł. – podwojenie tempa w utworze
• energico wł. energia – z siłą, energicznie
• eroico wł. – bohatersko, odważnie
• espressivo wł. sugestywnie, wyraziście, uczuciowo
• fermata wł.- postój, przystanek symbol graficzny  oznaczający przedłużenie wartości rytmicznej nuty lub pauzy o czas nieokreślony, pozostawiony wyczuciu wykonawcy
• feroce wł. – dziko, okrutnie
• festivo wł. – świątecznie, uroczyście
• flażolet fr. flageoilet – rodzaj fletu na instrumentach smyczkowych, gitarze i harfie: lekkie dotknięcie struny w odpowiednim miejscu,a na dętych: odpowiednie przedęcie; zmienia się wówczas wysokość i barwa dźwięku
• forte wł. mocno, głośno
• fortissimo wł. stopniowanie od forte – mocno do bardzo głośno
• frullato wł. frullare – furkotać, brzęcząco na instrumentach dętych: efekt podobny do tremolo, ale wykonywana na nieprzerywanym dźwięku i bez zmiany jego wysokości
• funebre wł. – żałobnie, pogrzebowo
• furioso wł. – wściekle, gwałtownie, dziko
• gentile wł. – grzecznie, uprzejmie, miło, łagodnie
• giocoso wł. – żartobliwie, zabawnie, wesoło
• glissando fr. glissez – prześlizgując się, oznacza płynne przejście między dwoma oddalonymi od siebie dźwiękami
• grave wł. – poważnie, ciężko, wolno, majestatycznie
• grazioso wł. – powabnie, ujmująco, miło, z wdziękiem
• lacrimoso wł. lacrimosa – boleśnie, łzawo, płaczliwie
• lamentoso wł. lamento – lamentując, opłakując
• larghetto wł. largo – trochę szybciej niż largo, wolniej niż andante (metronom 60 – 66)
• largo wł. – szeroko, bardzo powoli (metronom 40 – 60)
• leggiero wł. leggero – lekko, swobodnie
• legato wł. – łączenie kolejnych dźwięków, wykonanie w sposób ciągły, bez oddzielania
• lento wł. – powoli, wolno, szybciej niż largo, wolniej niż adagio
• maestoso wł. – podniośle, majestatycznie, np. allegro maestoso
• marcato wł. marcare – podkreślając, zaznaczając
• marciale wł. marcia – marszowo
• meno wł. – mniej np. meno mosso
• meno mosso wł. –  wolniej
• mesto wł. – smętnie, smutno
• mezza voce wł. mezzo – pół, voce – głos półgłosem    mezzo forte wł. mezzo – pół, forte – mocny, silny na pół głośno, prawie głośno, określenie pośredniej głośności między piano a forte
• mezzo piano wł. mezzo – pół, piano – cicho na wpół (średnio) cicho, prawie cicho, określenie pośredniej głośności między forte a piano
• misterioso wł. – zagadkowy tajemniczo
• moderato wł. – powściągliwie, średni umiarkowanie (metronom 108 – 120)
• molto wł. – bardzo, np. molto allegro
• mormorando wł. mormorare – mruczeć z zamkniętymi ustami, mrucząc (w śpiewie)
• non tanto wł. – nie zanadto, nie tyle
• non troppo wł. non –  niezbyt, nie zanadto, np. allegro ma non troppo
• obbligato wł. – obowiązkowo
• ossia wł. – to znaczy; albo, oznaczenie innego wariantu wykonania
• ostinato wł. – uporczywie
• parlando wł. – mówiąc, deklamacja w utworze wokalnym
• pastorale wł. – sielsko, idyllicznie, pastoralnie
• patetico wł. – patetycznie, uroczyście
• pesante wł. – ciężko
• pianissimo wł. stopniowanie od piano (cicho), bardzo cicho
• piano wł. – cicho
• piena voce wł. – pełnym głosem
• pietoso wł. – litościwie, ze współczuciem
• piu wł. – więcej, bardziej
• piu mosso wł. – więcej ruchu, żywiej
• piu vivo wł. – bardziej skocznie, żwawiej, trochę prędzej niż vivo
• pizzicato wł. – szarpiąc, wydobycie dźwięku przez szarpnięcie struny palcem na instrumentach smyczkowych
• poco a poco wł. – stopniowo, coraz
• pomposo wł. – pompatycznie, okazale, wspaniale
• prestissimo wł. – stopniowanie od szybko, szybciej niż presto
• presto wł. – szybko (metronom 168 – 200)
• prima volta wł. – pierwszy raz pierwsze zakończenie
• quasi wł. – prawie, niemal, prawie, np. quasi allegretto
• quieto wł. – cichy, spokojny spokojnie
• rallentando (rall.) wł. rallentare – zwalniać zwalniając
• religioso wł. – religijnie, z powagą
• risoluto wł. – stanowczy, zdecydowany śmiało, stanowczo, zdecydowanie
• ritardando (ritard.) wł. ritardare – opóźniać, zwlekać opóźniając, zwalniając, powstrzymując
• ritenuto (rit.) wł. – powściągliwie, ostrożny opóźniając, zwalniając
• rubato wł. rubare – w chwiejnym tempie, określenie chwilowych zmian tempa w utworze, przedłużenia wartości jednych nut kosztem skrócenia innych.
• scherzando wł. scherzo – żartobliwie, psota żartobliwie
• secco wł. – suchy sucho, oschle
• semplice wł. – prosto, zwyczajny z prostotą
• sempre wł. – zawsze zawsze, stale, np. sempre vivace
• sensibile wł. – wrażliwie, czule
• senza wł. – bez, np. senza pedale – bez pedału
• senza sordino wł. – bez tłumika bez tłumika
• sereno wł. – pogodnie,
• sforzando, sforzato wł. sforzare – wysilając, nasilając, akcentując, odnosi się wyłącznie do danego dźwięku lub współbrzmienia, przy którym oznaczenie się znajduje
• simile wł. – podobnie, w ten sam sposób
• smorzando wł. smorzare – gasić, tłumić tłumiąc, zamierając
• sonoro wł. – dźwięcznie, brzmiąco, pełnym głosem
• sostenuto wł. – powściągliwie, wstrzymując
• sotto voce wł. sotto – poniżej, voce – głos półgłosem
• spianato wł. spianare – wyrównać z prostotą, gładko, równo
• spiccato wł. spiccare – odrywająć, urywając
• staccato wł. staccare – odłączając, oddzielnie, rodzaj artykulacji polegający na oddzielaniu dźwięków od siebie przez skracanie ich wartości rytmicznych
• stretto wł. – wąski, ciasny zacieśniając, przyspieszając
• stringendo wł. stringere – ściskając, ponaglać coraz gwałtowniej; oznacza przyspieszenie tempa
• subito wł. – natychmiast nagle
• sul ponticello wł. sul – na, ponticello – most oznacza grę blisko podstawka na instrumentach smyczkowych
• sul tasto wł. sul – na, tasto – klawisz, klucz oznacza grę blisko gryfu na instrumentach smyczkowych    tempo giusto wł. giusto – słusznie, właściwe tempo    tempo primo, tempo I wł. primo – pierwszy tempo pierwsze (pierwotne)
• tenuto (ten.) wł. tenere –  wytrzymując, przetrzymując
• tranquillo wł. – spokojnie
• tremolando wł. tremare – drżąco, wibrująco, szybkie powtarzanie dwóch dźwięków
• triste wł. – smutny, smętny smutno
• un poco wł. – trochę, nieco, np. un poco piu allegro
• una corda wł. – jedna struna na jednej strunie, użycie lewego pedału w fortepianie
• veloce wł. – szybki lotnie, żywo, szybko
• vibrato wł. vibrare – drgać wibrując, drżąco
• vigoroso wł. – energicznie,  silnie, śmiało
• vivace wł.  żwawo, prędko, z ożywieniem
• vivo wł. – rześko, żywo

*) według- www.dur-moll.pl

---

UWAGA:  Słownik będzie stale uzupełniany o inne terminy, do tej pory pominięte.

---

Powiązane treścią artykuły:

„FORMY MUZYCZNE (elementy formy muzycznej- motyw, dźwięk, rytm, melodia…)„