O skrzypcach dokładniej:
Na podstawie: „Encyklopedii Muzyki” PWN, „Słowniczka muzycznego” Jerzego Habeli oraz „Sekretów Polyhymni” Jerzego Waldorffa.
SKRZYPCE (BUDOWA)
(przejdź do rysunku przedstawiającego dokładną budowę skrzypiec >>)
SKRZYPCE– violino [wł.], instrument muzyczny z grupy chordofonów smyczkowych (→chordofony[*]). Podłużne pudło rezonansowe skrzypiec, o charakterystycznych wcięciach bocznych w części środkowej (tzw. talii), składa się z dwóch lekko wypukłych płyt drewnianych (wierzchniej i spodniej), połączonych boczkami. Na obwodzie górnej płyty wklejona jest żyłka chroniąca ją przed pęknięciem; wewnątrz pudła znajduje się przyklejona do wierzchniej płyty belka, przeciwdziałająca ciśnieniu strun i słupki, z których jeden, tzw. →dusza[**], służy do przenoszenia drgań płyty górnej na dolną. Wycięte w górnej płycie 2 otwory rezonans. w kształcie litery f przepuszczają fale głosowe z wnętrza pudła na zewnątrz. Pomiędzy otworami stoi →podstawek[***], który podtrzymuje struny i przenosi ich drgania na korpus rezonans. Do dolnej części pudła przytwierdzony jest strunociąg, z górnej wychodzi szyjka zakończona zakręconą ślimakowato główką i zaopatrzona w mechanizm kołkowy. Ponad przytwierdzoną do szyjki i pudła podstrunnicą (tzw. gryfem) przebiegają 4 różnej grubości struny kiszkowe (najniższa owinięta drutem, najwyższa często stalowa) strojone w kwintach: g, d1, a1, e2. Struna nie przyciśnięta wydaje swój dźwięk najniższy, inne dźwięki uzyskuje się przez skracanie strun palcami lewej ręki; daje to pełną skalę instrumentu od g do c5, którą można jeszcze rozszerzyć w górę przez użycie →flażoletów (w wyjaśnieniach niżej). Na s. gra się smyczkiem (smyczkowanie) lub szarpiąc struny palcami (pizzicato), rzadziej spotykanym sposobem jest uderzanie po strunach odwrotną stroną smyczka (col legno). Dla wydobycia szczególnych efektów nakłada się na struny tłumik, który tłumi drgania i zmienia barwę dźwięku. Wierzch s. budowany jest ze świerku, spód, boczki, szyjka i →podstawek z jaworu, strunociąg, podstrunnica i kołki z hebanu.
Dla techniki gry na skrzypcach, tak jak ważny jest każdy szczegół budowy skrzypiec, ważna jest również konstrukcja smyczka. pierwsze smyczki przypominały łuk myśliwski. Gra nie współczesnym smyczkiem wklęsłym, lecz wypukłym (giętkim, z dużym odstępem między włosiem a drzewcem) wywołuje opóźnioną reakcję struny na ruch smyczka, co dodaje naturalnego akcentu smyczkowaniu (détaché). Akcentowane nuty wówczas są o wiele mocniej zaznaczone, niż kiedy używa się współczesnego smyczka, gdzie ruchy drzewca i włosia są równoczesne. Dzisiaj aby podobny efekt uzyskać należałoby stosować nacisk na smyczek palcem wskazującym, ale ten wysiłek powoduje trudniejsze i mniej naturalne uzyskiwanie akcentu w sekwencjach krótkich nut. Odległość między drzewcem smyczka a włosiem, tak charakterystyczna dla smyczków z epoki baroku, w naturalny sposób pozwala wydobyć wiele niuansów, od piano do forte.
Pierwsze wiadomości o skrzypcach spotykamy w archiwalnych materiałach pol. z XV w. (→skrzypice [****]). Dotychczasowe teorie instrumentologiczne wskazywały na Włochy jako ojczyznę skrzypiec, natomiast powojenne badania Z. Szulca sugerują, że skrzypce powstały w Polsce i wywodzą się z polskiego instrumentarium ludowego. Teoria Szulca opiera się głównie na świadectwach teoretyków niemieckich XVI i XVII w. (M. Agricoli i M. Praetoriusa), dokumentach archiwalnych (świadczących, że w Polsce znajdują się najwcześniejsze wzmianki o skrzypcach) oraz na zachowanych informacjach o XV-wiecznych warsztatach lutników polskich, produkujących już wówczas skrzypce wysokiej jakości, nie ustępujące włoskim. Dalsze badania wykazały ponadto, że skrzypce znane były w Polsce co najmniej od II poł. XV w., a więc ponad pół wieku wcześniej niż we Włoszech. Istnieje natomiast przypuszczenie, że obecny kształt skrzypiec zapożyczony został w XVI w. z włoskiej →liry da braccio lub violi sopranowej. Wykształcone w wyniku długotrwałej ewolucji, swój klasyczny kształt i walory dźwiękowe zawdzięczają skrzypce szkołom lutniczym, których rozkwit przypadł na XVI i XVII w.: we Włoszech szkole bresciańskiej (G. Bertolotti, G. Maggini) i cremońskiej (rodzina Amatich, A. Stradivari, rodziny Ruggierich i Guarnerich, C. Bergonzi, rodzina Guadagninich), w Niemczech szkole tyrolskiej (J. Stainer); w Polsce działała rodzina Grobliczów, T. Głazowski, B. i J. Dankwartowie i in.
Lit.: J. Kusiak „Skrzypce od A do Z”, Kraków 1988.
Skrzypce Stradivariusa
Dlaczego takie doskonałe?- „…„Soil” to z pewnością jedne z najwspanialszych skrzypiec świata, a ich kolor, siła i świetność są po prostu zdumiewające. Utrzymały równy poziom na wszystkich strunach, bez najmniejszej straty jakości. „Soil” ma czystość i ciepło tonu, co w połączeniu z jego świetnością i uderzającymi w oczy proporcjami sprawia, że skrzypce są w stanie oddać każde uczucie, jakie można sobie wyobrazić. Jest to wspaniały instrument także do oglądania. Spędziłem z nim około trzydziestu lat i w końcu rozstałem się z tymi skrzypcami, kiedy nabyłem „Lorda Wiltona”. „Soil” przekazałem młodszemu koledze, który tak mi ich zazdrościł przez wiele dziesięcioleci- Icchakowi Perlmanowi.” Yehudi Menuhin.
ANTONIO STRADIVARI (1644-1737) – jeden z najgenialniejszych lutników w historii; był uczniem sławnego Nicolo Amatiego (trzecie pokolenie pierwszej włoskiej dynastii lutniczej). W ciągu całego życia, które spędził w Cremonie, zbudował ok. 1000 skrzypiec, altówek i wiolonczel, z czego do dzisiaj zachowało się, ok. 500 egzemplarzy. Tajemnica konstrukcji jego instrumentów, uznawanej dziś za niedościgniony wzorzec, polegała na idealnych wręcz proporcjach, doborze drewna i lakieru. To właśnie skrzypce Stradivariego stały się w pełni instrumentem koncertowym, łączącym w sobie piękno dźwięku i odpowiednie współbrzmienie z orkiestrą symfoniczną. Na instrumentach tych grali tacy wirtuozi skrzypiec i wiolonczel jak: Corelli, Casals, Spohr, Paganini, Wieniawski i Kogan, a także zwycięzcy Konkursów Skrzypcowych im. H. Wieniawskiego w Poznaniu, m.in. D. Ojstrach, I. Ojstrach i B. Nizioł.
Skrzypce Guarnerich
Kilku znakomitych lutników kształciło się bezpośrednio u Nicolò Amatiego, a wśród nich Andrea Guarneri. Ma on reputację największego orędownika tradycji Amati. Terminował u Amatiego w dwóch różnych okresach, od 1641 do 1654 roku, z czteroletnią przerwą od 1646 roku i stworzył swój model tak mistrzowsko, że niektórzy jego prace nie potrafią odróżnić od prac jego nauczyciela. Ogólnie prace Guarneriego są nieco bardziej swobodne i mniej wymagające niż prace Amatiego, ale mimo to charakteryzują się doskonałą jakością. W szczególności jego altówki kontraltowe, z których zachowało się około ośmiu, uważane są za jedne z najlepszych, jakie istnieją. Andrea był najbardziej płodnym twórcą w wielkiej dynastii Guarnerich, którą zapoczątkował. Często pomagali mu jego synowie Giuseppe „filius Andrea” i Pietro z Mantui, zwłaszcza w późniejszych latach, gdzie wpływ Giuseppe’go jest szczególnie widoczny od około 1690 roku. Obaj synowie stali się sławnymi twórcami na swoich własnych prawach i podjęli odważne i kreatywne kroki poza stylem ojca, pomagając pielęgnować imponujące dziedzictwo Guarnerich.
Bartolomeo Giuseppe Guarneri „del Gesù”
Dwóch synów Giuseppe Guarneriego: Pietro z Wenecji i Giuseppe 'del Gesù, pomagało ojcu w latach siedemdziesiątych XVIII wieku, ale zgodnie z indywidualnością tradycji Guarneri, ich koncepcje lutnicze rozwinęły się odmiennie. Podczas gdy Pietro zyskuje szacunek dzięki zręcznemu połączeniu stylów kremońskiego i weneckiego, bogata i złożona jakość tonalna instrumentów Giuseppa wyróżnia go jako jednego z największych lutników w historii. Kreatywność i śmiałość Giuseppa w projektowaniu i konstrukcji z nadwyżką rekompensowały jego brak zainteresowania szczegółami wykonania, a jego skrzypce są równie wzniosłe jak produkty Stradivari , choć cenione przez muzyków o odmiennych gustach.
Obaj mają wyraźnie różne, prawie nieporównywalne cechy tonalne: skrzypce „del Gesù” zachowują słodycz, ale posiadają niezrównaną głębię i ciemność dźwięku, preferowaną przez niektórych muzyków. Rzeczywiście, wiele z jego pośmiertnej sławy zawdzięcza Paganiniemu, który bardzo sobie cenił ten instrument.
Objaśnienia niektórych terminów:
Struna, źródło dźwięku w → chordofonach, niesprężyste ciało stałe o kolistym przekroju, które uzyskuje konieczną do drgań elastyczność przez napięcie między dwoma nieruchomymi elementami. S. wykonywane są z metalu (stal, mosiądz itp.), skręconego jelita zwierzęcego, włosia, jedwabiu itp. Mogą być owijane, wówczas składają się z rdzenia (metal, jelito) oraz 1–3 warstw nawojowych (zwykle drut aluminiowy, srebrny, chromowy lub mosiężny), często przedzielonych warstewką jedwabiu. Pobudzenie s. do drgania następuje przez uderzenie (np. pałeczką, młotkiem), szarpnięcie (palcem, plektronem) lub przez pocieranie (smyczkiem). Charakter dźwięku zależy od materiału, grubości, miejsca i sposobu pobudzenia s. do drgania, zaś wysokość dźwięku od jej długości; s. nie przyciśnięta drga cała, natomiast skrócona – tylko do miejsca przyciśnięcia, co powoduje podwyższenie dźwięku. Specjalnym efektem dźwiękowym uzyskiwanym ze s. jest → flażolet.
Flażolet:
1) ton fletowy, ton harmoniczny dźwięku struny, wydobyty przy stłumieniu tonu podstawowego i pozostałych tonów harmonicznych; jego barwa przypomina delikatną barwę fletu. Struna pobudzona do drgań drga w sposób złożony: całą swoją długością i dzieląc się na odcinki; drganie całą długością wytwarza ton podstawowy, zaś drganie przy podziale na 2, 3 i więcej części jest źródłem odpowiednio wyższych tonów harmonicznych (harmoniczne). W celu wydobycia f. należy lekko dotknąć palcem drgającą strunę w miejscu węzła któregokolwiek tonu harmonicznego, czyli tak, aby spowodować jej drganie zgodnie z określonym podziałem. F. naturalne wydobywa się ze struny pustej (skrzypce) przez lekkie dotknięcie w 1/2, 1/3, 1/4, 1/5, 2/5 lub 1/6 długości. Są to odpowiednio f. oktawy, kwinty, kwarty, wielkiej tercji, wielkiej seksty i małej tercji; nazwy te utworzono od interwałów, które uzyskałoby się ze struny przez normalne jej przyciśnięcie (skrócenie) w danym punkcie. Realna wysokość f. zależy od tego, który ton harmoniczny zostanie wydobyty; np. przy f. kwinty dotknięcie struny w 1/3 długości powoduje powstanie trzeciego tonu harmonicznego, czyli duodecymy powyżej dźwięku struny pustej. F. sztuczne wydobywa się ze strun skróconych. F. stosowane są przy grze na instrumentach smyczkowych, na gitarze i na harfie; oznacza się je nutami rombowymi lub kółkiem nad nutą;
2) dźwięk uzyskany przez specjalne przedęcie na niektórych instrumentach dętych drewnianych (flet, obój);
3) f., flageolet, krótki wąsko menzurowany flecik podłużny z cienkim dziobem z kości słoniowej. Uzyskiwane na nim dźwięki są bardzo ubogie w tony harmoniczne i dzięki temu mają brzmienie podobne do flażoletów skrzypcowych. (flażolet (1)). Prawzorem f. był instrument wynaleziony w 1581 przez Juvigny’ego z Paryża. W XVII i XVIII w. f. zdobył dużą popularność. Budowany w kilku wielkościach, stał się ulubionym instrumentem amatorskim, szczególnie w Anglii, Francji i Niemczech. W muz. art. występował u J. S. Bacha, G. F. Händla, Ch. W. Glucka i W. A. Mozarta, jednakże do orkiestry nie wszedł na stałe ze względu na ciche brzmienie. W swojej ostatniej (dziś jeszcze spotykanej) postaci (w stroju g2) miał 6 otworów bocznych i 2–3 klapy. W XIX w. nazywany był również fletem angielskim.
Rezonans, zjawisko powstające przy pobudzaniu układu drgającego z częstotliwością równą częstotliwości jego drgań własnych; r. zwykle objawia się jako wzrost amplitudy drgań. Zjawisko r. wykorzystuje się w budowie instrumentów muz.:
1) do podkreślenia tonu podstawowego wibratora przez stosowanie rezonatorów, np. w postaci rur w wibrafonie;
2) do podkreślenia jednego lub kilku wybranych pasm częstotliwości (częstotliwości pasmo), promieniowanych przez radiator (rezonator) instrumentu (a więc do uzyskania formantów decydujących o barwie dźwięku), przez odpowiednie ukształtowanie radiatora, np. pudła skrzypiec, wiolonczeli.
Lira da braccio, instrument muz. z grupy chordofonów smyczkowych (→ chordofony). Korpus rezonans. l. d. b. podobny jest do korpusu skrzypiec, szyjka kończy się deską kołkową z pionowymi kołkami. W klasycznej postaci l. d. b. miała 5 strun melodycznych (strojonych w kwartach i kwintach) biegnących nad szyjką oraz 2 burdonowe (strojone w oktawach) przechodzące obok szyjki. L. d. b. była rozwiniętą formą średniow. → violi i stanowiła pośrednie ogniwo między lirą a violą da braccio. W XVI i XVII w. była popularna w całej Europie.
Viola da braccio, instrument muz. z grupy chordofonów smyczkowych (→ chordofony). Pudło rezonans., kształtem przypominające pudło skrzypiec, przejęła v. da b. od →liry da braccio; 4 struny, strojone w kwintach, przebiegające nad podstrunnicą bez progów, nawinięte były na kołki w komorze kołkowej zakończonej ślimakiem. W czasie gry v. da b. trzymano przy ramieniu – stąd nazwa instrumentu (wł. braccio = ramię) – nie przyciskając brodą. V. da b. stanowiła dalsze ogniwo rozwojowe średniow. violi; bliżej spokrewniona z lirą da braccio niż z violą da gamba, była bezpośrednią poprzedniczką instrumentów skrzypcowych, głównie skrzypiec, altówki i wiolonczeli.
Viola da gamba, instrument muz. z grupy chordofonów smyczkowych (→ chordofony). Zbliżona kształtem do skrzypiec, różni się od nich wysokimi boczkami, spadziście zbiegającymi się przy szyjce, płaskim dnem, zwykle w górnej części daszkowato załamanym, liczbą strun (5–6) strojonych w kwartach i tercjach oraz podstrunnicą, która w v. da g. zaopatrzona jest w progi. Ma nadto otwory rezonans. o kształcie „płomienistym” lub litery C. Brzegi płyt rezonans. nie wystają poza boczki. V. da g. popularne były w całej Europie już w średniowieczu; budowano je w różnych wielkościach – od małej dyszkantowej do subbasowej. Początkowo trzymano je w czasie gry pionowo na kolanie (mniejsze) lub między kolanami (większe) – stąd nazwa da gamba (wł. gamba = noga). W XVII w. dyszkantowe v. da g. trzymano już niekiedy poziomo na przedramieniu. Z praktyki muz. v. da g. wyparte zostały przez rodzinę skrzypiec; jedynie v. da g. kontrabasowa używana jest do dziś jako kontrabas. Odmianami v. da g. były: → viola d’amore, → viola bastarda, → viola di bordone.
Viola d’amore, rodzaj dyszkantowej → violi da gamba, jednak o znacznie niższych i z reguły wystających boczkach, 5–7 jelitowych strunach melodycznych oraz 7–14 strunach rezonans., mosiężnych lub stalowych. Struny rezonans., przewlekane przez otworki w podstawku, wydawały w czasie gry, pod wpływem jego drgań, delikatny dźwięk. Z uwagi na trudną → aplikaturę i ograniczone możliwości techniczne v. d’a., która pojawiła się w II poł. XVII w., już w XVIII w. wyszła z użycia. W Polsce v. d’a. nazywana była altówką miłosną lub amorką.
Viola bastarda, duża tenorowa viola da gamba o 6–7 strunach, która pojawiła się w XVI w. W XVII w. w Anglii dodano jej struny rezonans. i małą rozetkę przy końcu podstrunnicy, tworząc instrument pośredni między lirą da gamba a violą da gamba, nazywany w Anglii lyra-viol
Viola di bardone, odmiana tenorowej → violi da gamba o kształcie wzbogaconym przez dodatkowe wygięcia boczków w dolnej części instrumentu, szerokiej szyjce, 6 strunach melodycznych i licznych strunach rezonans. (7–44) przechodzących pod podstrunnicą i pod szyjką, tak że grający mógł je wykorzystywać jako struny burdonowe, szarpiąc kciukiem lewej ręki. V. di b. wykształciła się przypuszczalnie z → violi bastarda w XVIII w. w Niemczech i tam aż do końca XIX w. cieszyła się największą popularnością. W Polsce nazywana była barytonem
Viola:
1) instrument muz. z grupy → chordofonów, o płaskim korpusie, krótkiej szyjce zakończonej płaską płytką kołkową i pięciu strunach o stroju d-G-g-d1-a1 lub d-G-g-d1-g1. Początkowo v. miały korpus żłobiony, ale już w XIII w. pojawiły się v. ze ściankami bocznymi. W tym samym czasie zaczęły się pojawiać boczne wcięcia. Średniow. v. nie miały stałej wielkości, ustalonych zasad budowy i stałego stroju. Stopniowo rozwijały się pewne typowe formy, które na przeł. XV i XVI w. dały początek 3 rodzinom instrumentów: → lirom da braccio, → violom da braccio i → violom da gamba;
2) włoska nazwa altówki.
Podstawek, mostek, ponticello [wł.], część strunowego instrumentu muz., na której opierają się napięte struny, służąca do przenoszenia drgań strun na płytę rezonans. Zależnie od rodzaju instrumentu p. ma różne kształty. W chordofonach smyczek. jest to płaska, cienka, jaworowa deseczka z licznymi wycięciami, o grzbiecie zaokrąglonym; w chordofonach szarpanych – najczęściej krótka beleczka leżąca na płycie rezonans.; w chordofonach klawiszowych – długa listwa umieszczona w pobliżu miejsca zaczepienia strun. Kształt, materiał i ustawienie p. zależą od rodzaju instrumentu i decydują w znacznym stopniu o jego brzmieniu
Aplikatura, palcowanie, w grze na instrumentach optymalny – ze względu na fizjologię ręki, a także dynamikę, artykulację i frazowanie utworu – sposób przyporządkowania poszczególnych palców grającego otworom bocznym, klapom lub wentylom w instrumentach dętych drewnianych i blaszanych, pozycjom na podstrunnicy w instrumentach z podstrunnicą lub klawiszom w instrumentach klawiszowych. W instrumentach z otworami bocznymi palce (lewej i prawej ręki) oznacza się 1-2-3 + 1-2-3-4 lub 1-2-3-4-5-6-7; 0 oznacza kciuk. W instrumentach smyczkowych palce lewej ręki (od wskazującego do małego) oznacza się 1-4; W instrumentach klawiszowych palce prawej i lewej ręki oznacza się liczbami 1 (kciuk)–5 (mały palec).
[*] Chordofony– [gr. chordé = struna, phoné = dźwięk], w systematyce instrumentów muz. C. Sachsa grupa instrumentów, w których źródłem dźwięku są napięte →struny. Ze względu na sposób wzbudzania drgań ch. dzielą się na: szarpane (palcem lub plektronem, np. harfa, mandolina, klawesyn), uderzane (młoteczkiem, pałeczką, np. cymbały, fortepian, klawikord), pocierane, czyli smyczkowe (np. skrzypce), dęte (pobudzane strumieniem powietrza, np. harfa eolska). Ze względu na konstrukcję ch. dzielą się na: łuki (np. łuk muzyczny), liry (np. lira klasyczna, chrotta), harfy i cytry, tj. ch. bezszyjkowe (np. cytra, cymbały, fortepian), lutnie, tj. ch. szyjkowe (np. lutnia, skrzypce, gitara). Prototypem ch. był wywodzący się z myśliwskiego łuk muzyczny z drgającą cięciwą jako źródłem dźwięku, zaopatrzony w prymitywny rezonator. Szarpanie struny-cięciwy palcami, uderzanie drewienkiem, lub sztabką i pocieranie cięciwą mniejszego łuku dało pierwsze podstawy do rozwoju grup ch. szarpanych, uderzanych i pocieranych. Na podstawie zabytków ikonograficznych wiadomo, że już ok. 2000 prz. Chr. staroż. Asyria i Babilonia znała harfy, liry, cymbały, tanbur. Z Babilonii pochodzi również wynalazek progów. Ok. 1000 prz. Chr. pojawiły się w Indiach ch. smyczk. Zastosowanie mechanizmu klawiszowego było dziełem średniowiecza. Wyprawy krzyżowe i pielgrzymki ułatwiły przenikanie wsch. ch. do muzyki eur.; stopniowo udoskonalane i przystosowywane do jej potrzeb, były już w okresie baroku podstawową grupą instrumentów.
[**] Dusza, świerkowy kołeczek stosowany w budowie wszystkich instrumentów smyczk. D. rozpiera górną i dolną płytę rezonans. na wysokości prawej nóżki podstawka, zabezpieczając górną płytę rezonans. przed załamaniem. Głównym zadaniem d. jest przenoszenie drgań podstawka na dolną płytę →rezonans. W niektórych instrumentach lud. (guslica) funkcję d. spełnia przedłużona nóżka podstawka, która przechodzi przez otwór rezonans. płyty wierzchniej i opiera się na spodzie. Czasami funkcję tę spełniają obie przedłużone nóżki podstawka, tak że podstawek stoi na płycie spodniej (serby).
[***] Podstawek, mostek, ponticello [wł.], część strunowego instrumentu muz., na której opierają się napięte struny, służąca do przenoszenia drgań strun na płytę rezonans. Zależnie od rodzaju instrumentu p. ma różne kształty. W chordofonach smyczk. jest to płaska, cienka, jaworowa deseczka z licznymi wycięciami, o grzbiecie zaokrąglonym; w chordofonach szarpanych – najczęściej krótka beleczka leżąca na płycie rezonans.; w chordofonach klawiszowych – długa listwa umieszczona w pobliżu miejsca zaczepienia strun. Kształt, materiał i ustawienie p. zależą od rodzaju instrumentu i decydują w znacznym stopniu o jego brzmieniu.
[****] Skrzypice, polski ludowy instrument muz., prototyp skrzypiec, znany w Polsce co najmniej od poł. XV w. Niestety brak jest bliższych danych o jego wyglądzie. Na podstawie dotychczasowych badań można przypuszczać, że był to instrument smyczk. 4-strunowy, strojony w kwintach, którego korpus rezonans. żłobiono wraz z szyjką z jednego kawałka drewna. Nazwa s. używana była jeszcze w okresie renesansu w odniesieniu do skrzypiec
Inne powiązane treścią artykuły:
Wywiad „Magia przestrojonych skrzypiec” (pobierz- ) Pani Soni Rzepki ze skrzypaczką dr Jolantą Sosnowską, objaśnia tajniki techniki przestrajania skrzypiec, nazwanej skordaturą, często spotykaną w epoce barku.
„Instrumenty orkiestry symfonicznej„
„formy muzyczne (elementy formy muzycznej- motyw, dźwięk, rytm, melodia…)„
„formy muzyczne (wokalne, liturgiczne, symfoniczne, teatralne…)„
„słownik terminów muzycznych„