Instrumenty orkiestry symfonicznej:
okresu barokowego, klasycznego i romantycznego
(rozdział 2, część 1)

 

Orkiestra symfoniczna to zespół muzyków przeznaczony do wykonywania kompozycji muzycznych wymagających większego aparatu wykonawczego, na przykład: symfonii, koncertów, oper czy baletów. Standardowa obsada orkiestry wykształciła się dopiero w polowie XVIII wieku na dworze elektora Palatynatu w Mannheim. Wtedy bazą dla orkiestry był sekcje instrumentów smyczkowych, to jest:  I i II skrzypce, altówka oraz wiolonczela wspierana przez kontrabas. Instrumenty dęte reprezentowały: flety, oboje i fagoty i klarnet. Instrumenty miały jedynie wzbogacać brzmienie smyczków, dopiero w XIX wieku zaczęto powierzać im partie solowe. Rolą waltorń było realizowanie fundamentu harmonicznego, o tyle ważną, że na znaczeniu straciło basso continuo. Orkiestra symfoniczna do dziś nie ma ujednoliconego składu. Jej skład instrumentalny i liczebność podlega zmianom zależnym od woli kompozytorów, choć istnieje pewien standard (około stu osób), wystarczający do wykonywania większości XIX- i XX-wiecznego repertuaru.

 

Orkiestra barokowa:

Zalążków orkiestry należy szukać we włoskich intermediach, francuskim ballet de cour czy w elżbietańskiej masque. Obsada instrumentalna bywała zróżnicowana: scenom z udziałem bóstw towarzyszyły instrumenty smyczkowe i strunowe instrumenty szarpane– lutnie, teorb, harfy; dla motywów pasterskich najbardziej za najbardziej odpowiednie uznawano dźwięki fletów i instrumentów dętych stroikowych- szałamaje, pomorty, dulciany, krzywuły, scenom przerażającym towarzyszyły puzony, cynki itp. Najczęściej jednak spektaklom operowym akompaniowały małe zespoły złożone ze smyczków i basso continuo (najczęściej realizowane przez klawesyn), z okazjonalnie dodawanymi obojami lub fletami, a także rogami. Myląca może być nazwa- „orkiestra”, bo przyzwyczajeni jesteśmy do dzisiejszych składów, poza tym dziś przyjmuje się, że o orkiestrze mówimy wtedy, gdy poszczególne jej głosy występują w obsadzie zwielokrotnionej. W baroku takiej reguły nie było. Za orkiestrę (ukrytą pod nazwami: capella, concerto, symphonia, consort) uważano także zespoły grające w solowej obsadzie, o ile jej rolą było akompaniowanie, a więc orkiestrą mógł być nawet kwartet smyczkowy.

Krótko o charakterystycznych instrumentach dla epok przedromantycznych:

  • Fagot:

Dwustroikowy dulcjan (lub dulcian) był popularny między 1550 a 1700 rokiem, ale prawdopodobnie został wymyślony wcześniej. Pod koniec tego okresu współistniał z nim, a następnie został zastąpiony przez barokowy fagot.  Oba instrumenty mają wiele cech wspólnych, jednak wielu naukowców twierdzi, że barokowy fagot był nowym wynalazkiem, a nie zwykłą modyfikacją starego dulcjanu, który nie został natychmiast wyparty, ale nadal był używany w XVIII wieku przez Bacha i innych. Konstruktorem fagotu najprawdopodobniej był Martin Hotteterre (1674-1763), który mógł również wymyślić trzyczęściowy flûte traversière i hautbois (barokowy obój). Żaden oryginalny francuski fagot z tego okresu nie przetrwał. Przypuszcza się, że przypominałby on najwcześniej zachowane fagoty Johanna Christopha Dennera i Richarda Haki z lat 80. XVI wieku. Około roku 1700 został dodany czwarty klucz G ♯ i właśnie dla tego rodzaju instrumentów kompozytorzy tacy jak: Antonio Vivaldi, J.S. Bach i Georg Philipp Telemann napisali swoją wymagającą muzykę. Piąty klucz, dla niskiego E, został dodany w pierwszej połowie XVIII wieku. Znani twórcy 4-klawiszowego i 5-klawiszowego barokowego fagotu to J.H. Eichentopf (1678-1769), J. Poerschmann (1680-1757), Thomas Stanesby, Jr. (1668-1734), G.H. Scherer (1703-1778) i Prudent Thieriot (1732-1786). Na fotografii wyżej przedstawiony jest fagot Eichentopfa z ciemnożółtego klonu, który ma 4 mosiężne klawisze. strojenie: a '= 415 Hz.
Fagot jest zbudowany z dwóch drewnianych rur o długości ponad 2,5 m, połączonych tzw. kolankiem. Wyposażony jest w podwójny stroik, podobnie jak obój i metalowe klapy. Za pomocą stroika powietrze wdmuchuje się do metalowej rurki zwanej esem. Jest to instrument o dużych możliwościach ekspresyjnych i specyficznym brzmieniu, z którego można wydobyć zarówno bardzo wysokie jak i bardzo niskie dźwięki.

 

  • Flet prosty:

Flet używany w barokowej orkiestrze to instrument dęty drewniany, w którym wibratorem jest drewniany stroik, bądź krawędź, o którą rozpraszany jest strumień powietrza. Gdy muzyk dmie w ustnik, powietrze w komorze rezonacyjnej jest rozdzielane na dwa strumienie- jeden uchodzi przez szczelinę, a drugi poddany wibracji przepływa przez prostą rurę, podobną w konstrukcji do piszczałki organów. Otwory nawiercone w rurze otwierane lub zamykane palcami grającego, określają wysokość dźwięku.
Flet prosty jest jednym z najstarszych instrumentów muzycznych. Używany był powszechnie do połowy XVIII w. jako instrument zespołowy i wirtuozowski instrument solowy. Później instrument był wykorzystywany coraz rzadziej.

 

  • Fortepiano (pianoforte, fortepian):

Fortepian wczesny, z okresu przełomu dwóch epok-baroku i klasycyzmu różnił się bardzo od współczesnego budową, a w efekcie i brzmieniem. Najczęściej nazw- „pianoforte” lub „fortepiano”, używa się w odniesieniu do instrumentów z XVIII-XIX wieku, dla których Haydn, Mozart i młodszy Beethoven napisali swoją muzykę fortepianową. Zasada działania pozostała ta sama- struny rozpięte na ramie uderzane są młoteczkami wydają dźwięk. Obecnie rama jest stalowa, a młoteczki wykończone filcem. Fortepiano ma pokrytą skórą młotek i cienkie struny przypominające klawesyn. Ma znacznie lżejszą obudowę niż współczesny fortepian nie ma metalowej ramy ani stężeń, w efekcie daje mniej dźwięczny, subtelniejszy ton. Zasięg fortepianu początkowo obejmował około czterech oktaw w momencie jego wynalazku i stopniowo zwiększał się. Mozart napisał muzykę fortepianową na instrumenty klawiszowe gdy fortepiano sięgało pięciu oktaw, później był rozszerzany by dojść za życia Beethovena do sześciu i pół oktaw. (zasięg współczesnych fortepianów, osiągnięty został już w XIX wieku i wynosi 7⅓ oktaw). Fortepiany od samego początku często miały podobne urządzenia do pedałów współczesnych fortepianów, ale nie zawsze te same funkcje spełniały pedały; czasami zamiast nich używano ręcznych lub kolanowych dźwigni. Słowo „fortepiano” lub „pianoforte”, używane jest jedynie dla odróżnienia fortepianu współczesnego od wczesnego (tzw. historycznego), a robi się tak dlatego, że w brzmieniu się bardzo różnią. Ton pianoforte jest zupełnie inny od brzmienia współczesnego fortepianu- bardziej miękki i mniej zrównoważony. Akcenty dynamiczne mają tendencję do wyróżniania się bardziej niż na współczesnym fortepianie, ponieważ różnią się od łagodnych nut w barwie i objętości, a także szybko się wygaszają. Pianoforte mają również różną jakość tonów w swoich różnych rejestrach- lekko „brzęczący” w basie, w wysokim rejestrze lekko przytłumiony i bardziej zaokrąglony (najbliżej współczesnego fortepianu) w środkowym zakresie. Począwszy od czasów Beethovena fortepian rozpoczął okres stałej ewolucji, a od późnego okresu romantycznego fortepian przetrwał w swojej konstrukcji do czasów współczesnych.

 

  • Gitara:

Gitara barokowa różniła się w wielu aspektach od gitary klasycznej: była mniejsza od klasycznej i posiadała pięć rzędów strun– jeden pojedynczy, pozostałe podwójne. Gitara z epoki barokowej była o stroju A-D-G-H-e, od struny najniższej do najwyższej, co odpowiada strojowi pięciu cieńszych strun gitary klasycznej. Używano podwójnych strun poza najcieńszą E, co dawało w sumie do 9 strun.

 

  • Harfa, instrument strunowy szarpany (chordofon) w kształcie stylizowanego trójkąta, którego jeden bok stanowi rozszerzające się ku dołowi pudło rezonansowe.

W orkiestrze harfa pojawiła się późno, bo dopiero za sprawą Jerzego Fryderyka Haendla oraz Christopha Willibalda Glucka. Na stałe miejsce w zespole symfonicznym musiała czekać do czasów  Hektora Berlioza oraz Ryszarda Wagnera.

 

  • Klarnet:

Nazwa instrumentu pochodzi od włoskiej nazwy: clarinetto, co jest zdrobnieniem od clarino (trąbki). Twórcą współczesnego klarnetu był Johann Christoph Denner, konstruktor instrumentów dętych drewnianych ery Baroku. Udoskonalił on istniejący instrument chalumeau dodając (dwie) klapy i wydłużając go, mimo to w pierwszej połowie XVIII wieku klarnet był rzadko używany. Później dodano lejkowate rozszerzenie u końca instrumentu (czarę głosową). Na początku XIX stulecia Ivan Mueller zaprezentował nowy model klarnetu wyposażony w trzynaście klap. To udoskonalenie klarnetu uczyniło go instrumentem w pełni funkcjonalnym i w takim kształcie znany jest i dziś. Klarnet zaczął być używany jako instrument orkiestrowy i solowy już od połowy XVIII wieku.

 

  • Klawesyn (wł. cembalo; fr. clavecin; ang. harpsichord):

Klawesyn jest również instrumentem strunowym szarpanym (jak lutnia, czy gitara), wyposażonym w mechanizm klawiszowy. Dźwięk powstaje przez wzbudzone struny mechanizmem skoczków zaopatrzonych w tzw. „piórka”, (wykonane z dutki piór ptasich lub twardej skóry). Struny naciągnięte są nad płytą rezonansową. W typowej formie wykształconej w XVI wieku klawesyn miał najczęściej co najmniej podwójny naciąg strun, oraz jeden lub dwa manuały (klawiatury). Klawesyn nie ma możliwości różnicowania dynamicznego dźwięków poprzez siłę nacisku klawisza. Zmiany w sile brzmienia są dokonywane poprzez włączanie lub wyłączenie kolejnych systemów strun (zmiana registrów) oraz wzbogacanie faktury muzycznej improwizowanymi ozdobnikami. Technika gry pod względem zmian rejestrów przypominała technikę organową. Dźwignie rejestrowe mogły być ręczne, kolanowe i nożne. Barwa dźwięku klawesynu zgrywała się dobrze z innymi instrumentami strunowymi: z lutnią, gitarą i smyczkami. Klawesyn był, obok organów i lutni, jednym z najczęściej wykorzystywanych instrumentów do realizacji partii basso continuo.

 

  • Clavicymbalum

Clavisymbalum (clavisimbalum) to wczesny instrument klawiszowy i przodek klawesynu. Instrument opisywany jest jako psalterium, do którego przymocowano klawisze, ale bez tłumików, dzięki czemu klawisze, a nie palce, szarpią struny, które następnie dzwonią, aż ich dźwięk ucichnie.
Jednym z jego najwcześniejszych poświadczeń jest dzieło Johannesa de Murisa z 1323 r., w którym opisano monochordium jako instrument „z klawiaturą o dwóch oktawach, w kształcie trójkąta, z jednym z trzech zakrzywionych boków”. Dzieło Henri-Arnault de Zwolle (pomiędzy 1438 a 1446 rokiem) opisuje clavicymbalum jako jeden z „trzech typów” instrumentów klawiszowych, obok dulce melos (wczesny fortepian) i clavicordium (klawikord)
Clavisimbalum, narysowane i opisane przez Henriego Arnauta de Zwolle można określić jako „wczesny” instrument klawiszowy. Posiada szereg mechanizmów zupełnie odmiennych od rejestrów, które znamy dzisiaj. Rękopis, będący jednym z najwcześniejszych znanych zapisów o czymś, co można nazwać klawesynem, przedstawia pięć „urządzeń do ataku na struny”. Jednak w swoim opisie instrumentu Arnaut wyraźnie mówi o pierwszym mechanizmie, „pierwszym i najlepszym”, jak mówi. Clavisimbalum ma wyraźny i jasny głos, z dużą głośnością. Dźwięk został porównany przez jednego z obserwatorów do wczesnego typu harfy. Clavisimbalum jest dostępne w prostej formie z olejowanym wykończeniem lub może być ozdobione przekłutymi różami i malowaną dekoracją

 

  • Kontrabas (bass viola da gamba):

Kontrabas, największy instrument z grupy smyczkowych, podobnie jak inne instrumenty z tej rodziny (skrzypce, altówka i wiolonczela) powstał w początkach XVI wieku. Jest wynikiem połączenia typowych instrumentów smyczkowych i violi da gamba.

Pierwsze wzmianki o tym instrumencie pochodzą z pism Michaela Preatoriusa (1571-1621). Pisze on o instrumencie nazwanym viola da gamba sub-base. Był to olbrzymi instrument o wysokości ponad 2,4 metra, posiadający pięć strun. Podstrunnica wyposażona była w progi, a instrumentalista, grał nuty o oktawę niżej niż zapisane były w partyturze, co jest zresztą praktykowane po dziś dzień. Mniej więcej w tym samym czasie niemiecka szkoła pomniejszyła rozmiary instrumentu i zmieniła konstrukcję pudła rezonansowego. We włoskich basach tylna ściana pudła była wypukła (z rodzajem podłużnego garba), podczas gdy w niemieckich płaska.

 

  • Kotły (timpani) i inne instrumenty perkusyjne:

Od XII wieku na Środkowym Wschodzie używano też różnych rodzajów kotłów, które wraz z trąbami wyewoluowały do postaci, w której były podstawowym instrumentarium kawalerii wojskowej. Takie instrumentarium funkcjonuje do dziś w części oddziałów armii brytyjskiej, a kotły współbrzmiące z trąbkami weszły do składu orkiestr grających muzykę poważną. Przez setki lat w konstrukcji kotłów czyniono usprawnienia. W najstarszych instrumentach naciąg był przymocowany bezpośrednio do korpusu, od XV wieku zaczęto przymocowywać i napinać membrany za pomocą obręczy, a ta była połączona z korpusem instrumentu. W początkach XVI wieku stałe mocowania membrany zamieniono na śruby, co pozwalało na strojenie kotłów tak, by wydawały dźwięk o ustalonej wysokości.
Kompozytorem, który był jednym z pierwszych komponujących, uwzględniając kotły był Jean-Baptiste Lully– odpowiednie notacje pojawiły się w jego operze „Thésée” z 1675 roku. To był pierwszy znaczący krok, bo niedługo później kotły do orkiestr wstawiali inni siedemnastowieczni kompozytorzy. Później, ale nadal w baroku, Johann Sebastian Bach napisał kantatę „Tönet, ihr Pauken! Erschallet, Trompeten!” („Zamilczcie, o kotły! Zagrajcie, o trąbki!”). W tym utworze kotły są instrumentem wiodącym. Ludwig van Beethoven w początkach wieku XIX przypisał melodyczną rolę kotłom w orkiestrze- w Koncercie skrzypcowym jego autorstwa rozpoczyna się od pięciu uderzeń w kotły, a w scherzu jego IX symfonii kotły solo naprzemiennie z resztą orkiestry prowadzą dialog. Hector Berlioz poszedł jeszcze dalej- określał rodzaj stosowanych do gry pałek (drewnianych, o główkach pokrytych filcem) lub sugerował jaką ilość muzyków grających na kotłach należy zatrudniać („Symfonia fantastyczna”). Do końca wieku XIX kotły strojono ręcznie, za pomocą szeregu śrub, zmieniających napięcie membrany. Takie strojenie nie pozwalało na swobodę komponowania, ale kiedy usprawniono tę procedurę wraz z wprowadzeniem strojenia za pomocą pedałów, i ta przeszkoda została zburzona, co wykorzystał udanie Béla Bartók jako pierwszy- całkiem sporo jego kompozycji zawiera partie kotłów o takiej rozpiętości, jaka byłaby nie do pomyślenia bez wprowadzonego strojenia pedałowego.

Wśród instrumentów perkusyjnych można znaleźć najstarsze instrumenty świata. Najliczniejsze (setki typów bębnów) wykonywano zwykle przez rozciągniecie skóry na drewnianej obręczy; w tę napiętą powierzchnię grający uderzał pałką. W średniowieczu pierwsi trubadurzy wygrywali taneczny rytm na arabskim taborze- dwumembranowym instrumencie cylindrycznym (na fotografii wyżej określony jako „Renaissance Side Drum”). W przypadku kotła skórzaną membranę naciągano na wielki półkolisty rezonator, zwykle z blachy miedzianej. Powstawało głębokie, wyraźne brzmienie. Kocioł stopniowo wszedł do użytku orkiestrowego w XVII wieku; wykorzystał go Monteverdi w Orfeuszu (1607).

 Instrumenty, których dźwięk powstaje dzięki drganiu metalu, takie jak dzwony czy talerze, są prawdopodobnie równie stare jak sam metal. W Europie stosuje się je od XII wieku” (cytat z książki- John Stanley „Muzyka klasyczna, Wielcy kompozytorzy i ich arcydzieła” str. 28, Wydawnictwo Zysk i S-KA, 2006 rok)

 

  • Lutnia / teorba:

Lutnia to instrument z rodziny strunowych szarpanych. Pochodzi z arabskiej Hiszpanii (arab al-ud) lub z Sycylii, gdzie mogła trafić z muzykami bizantyjskimi. W Europie grali na niej średniowieczni minstrele (śpiewający poezję). Odgrywała ważną rolę w muzyce renesansu i wczesnego baroku. Istniały wiele odmian lutni używane jeszcze w XIX wieku (teorba lub theorbo, gallichon i lutnia romantyczna). Pudło rezonansowe lutni kształtem przypomina rozpołowioną gruszkę z dość szeroką i krótką szyjką, oraz główką umieszczoną pod kątem prostym w stosunku do szyjki. Otwór rezonansowy (lub kilka otworów) ozdobiony jest rozetą wyciętą bezpośrednio w płycie wierzchniej pudla rezonansowego. Do płyty przymocowany jest na stałe mostek, w którym osadzone są struny. Tył pudła rezonansowego jest mocno wypukły, wykonywany z klejonych ze sobą listewek. Lutnia posiada podwójne struny (chóry), więc szyjka lutni musi być szeroka. Struny lutni wykonywane były z jelit, jednak w dzisiejszych czasach często używa się nylonowych zamienników. Ułożone są one w parach, przy czym najwyższa struna jest często pojedyncza. Pary strun stroi się zawsze unisono, z wyjątkiem strun basowych, które czasem strojone są w oktawach. Lutnie średniowieczne posiadały 4 do 5 chórów, a nawet więcej- do 8. W baroku powstały lutnie basowe (teorba) posiadające 14 chórów i więcej, przy czym struny basowe rozpięte były często na dodatkowej główce (”struny burdonowe”).

  • Mandolina:

Mandolina (mandolin, mandoline) to mały strunowy instrument muzyczny z lutniowej rodziny. Rozwinęła się w XVIII wieku we Włoszech i Niemczech z XVI-wiecznej mandory (też mandoli, co oznacza „małą mandolę”). Jej forma i proporcje zostały ustalone przez twórcę współczesnej mandoliny Pasquale Vinaccia z Neapolu (1806-82). Korpus rezonansowy mandoliny ma kształt przeciętego migdała i jest mocno wypukły. Na krótkiej szyjce z metalowymi progami na podstrunnicy montowane są cztery pary metalowych strun strojonych tak jak skrzypce. Szybki ruch kostki do gry po każdej unisonowej parze strun wywołuje charakterystyczne dla tego instrumentu tremolo. W okresie baroku utwory na mandolinę pisał między innymi Antonio Vivaldi (pozostawił po sobie m.in. koncerty mandolinowe). Mandolina nie znalazła trwałego zastosowania w orkiestrze, ale jednak usłyszeć ją można np. w XVIII Symfonii Gustava Mahlera czy balecie „Agon” Igora Strawińskiego.

 

  • Obój:

Obój jest Instrumentem dętym drewnianym z grupy aerofonów z podwójnym trzcinowym stroikiem. W XVII wieku szałamaja znana już w XII wieku przekształciła się w obój, szczególnie popularny w okresie baroku. Stal się ważnym instrumentem solowym oraz częścią kwartetu dętego i orkiestry kameralnej. Wraz z rozwojem orkiestry symfonicznej wszedł w jej stały skład, najczęściej zdwajany lub zwielokrotniany.

 

  • Ofiklejda:

Ofikleida (Ophicleide) to instrument rodziny instrumentów dętych blaszanych, który zastąpił w XIX wieku instrument o nazwie serpent. Bardzo różni się od tego instrumentu zrodzonego w XV wieku- wprowadzono zagięcie rury typu fagotowego, dodano kilka klap i zmieniono sposób wiercenia otworów. Był używany od początku XIX wieku w orkiestrze symfonicznej, w orkiestrze muzyki wojskowej i orkiestrach harmonicznych. Instrument był produkowany w kilku rozmiarach, obejmujących kilka zakresów, od altu (w E flat i F), do basu (w E Flat). Jako pierwszy wykorzystał ofiklejdę w instrumentacji opery „Olimpia” Gaspare Spontini w 1819 roku. Ofikleida znajduje się również w instrumentalnym zespole innych znanych kompozycji, takich jak oratorium „Elias”, uwertura do „Snu nocy letniej” Feliksa Mendelssohna, w „Symfonii fantastycznej” Berlioza i operze „Le Prophète” Giacomo Meyerbeera. Pod koniec XIX wieku ofikleida przestała być wykorzystywana z powodu nierównomierności jego tonów w całym jego spektrum. Zastąpiony ten instrument został przez mocniejszą tubę o bardziej równomiernej barwie.

 

  • Organy:

„[…] Organy piszczałkowe są największym instrumentem, nieporównywalnym z żadnym innym, jaki został wymyślony– pod względem rozmiarów przestrzennych, liczby źródeł fal dźwiękowych, sumarycznej mocy emitowanej do otoczenia, dynamiki i bardzo często różnorodności barw i możliwości kolorystycznych, a także pod względem złożoności konstrukcyjnej. W wielu aspektach (głośność, brzmienie, barwa) przewyższają orkiestrę symfoniczną, chociaż na organach gra tylko jeden człowiek. Rozpiętość skali dźwięków dużych instrumentów wynosi ok. 10 oktaw, jednakże istnieją organy o jeszcze większej skali. Organy posiadają trzy zasadnicze cechy:

  • dźwięk jest tworzony poprzez powietrze przepływające przez piszczałki pogrupowane w głosy,
  • instrument posiada trakturę,
  • instrument posiada miech.

[…] To, co nazywamy organami barokowymi, w swej charakterystyce wynika bezpośrednio z organów renesansowych. Organmistrzostwo czasów baroku nie wniosło diametralnych zmian w podstawy techniki budowania instrumentów. […] Charakterystyczne jest dla doby baroku rozczłonkowywanie przestrzennej architektury instrumentu. Odstąpiono od budowania zwartej konstrukcji z czytelnym rozmieszczeniem sekcji. Zaczęto budować fantazyjne formy architektoniczne, także wieloszafowe. Powodowało to niekiedy potrzebę prowadzenia traktury na dużych odległościach i w skomplikowanym układzie, co, jak wiemy z zachowanych do dziś przykładów, nie sprawiało trudności ówczesnym budowniczym. W okresie baroku popularne były dodatkowe rejestry, wzbogacające strukturę brzmienia instrumentu, ale także prospekt, tworzący wraz z wnętrzem sakralnym barokowy Gesamtkunstwerk. Owa orkiestra niebiańska miała w swym składzie ruchome aniołki grające na trąbkach, putta z dzwoneczkami w rękach, wirujące gwiazdy z dzwonkami, kukułki, ptaszki, a także kotły. Wraz z nastaniem epoki basso continuo organy uzyskały dodatkową ważną rolę. Na nich realizowano bas cyfrowany w utworach wokalno-instrumentalnych przy użyciu głosów krytych i fletowych. Towarzyszenie takiej muzyce wymagało również innego stroju, wobec czego zdarzało się, iż jedna z sekcji (najczęściej pozytyw) była niżej nastrojona lub budowano przesuwaną, transponującą klawiaturę, lub inaczej strojono kilka wybranych głosów. Prowadziło to niekiedy do dublowania (ale tylko z nazwy) głosów w jednej sekcji, co dziś, kiedy strój tych głosów został wyrównany, może się wydawać dziwne. Wówczas jednak te dwa rejestry były strojone odmienne i spełniały dwie funkcje. Jeden wykorzystywano przy solowej grze organów, drugi służył do akompaniamentu zespołowi. W wieku XVI strój pitagorejski zastąpiono średniotonowym, co wymuszało grę w tonacjach do dwóch znaków. Pod koniec XVII w. zaczęto wprowadzać strój temperowany, ale nadal nie powodowało to ujednolicenia wysokości stroju organów. W baroku ukonstytuował się gatunek organów, który w swych podstawowych założeniach trwał niezmiennie do czasów romantyzmu. Nie można stwierdzić, iż w okresie klasycyzmu zaczęto budować inne organy niż w baroku, o innych rozwiązaniach brzmieniowych i technicznych. Wobec tego nie można mówić o zjawisku organów klasycystycznych. Miały w tej epoce miejsce pewne działania udoskonalające, czy rozszerzające możliwości instrumentu, takie jak powszechne schromatyzowanie wielkiej oktawy, rozszerzenie górnego zasięgu klawiatur, czy wprowadzenie w niektórych kręgach większej liczby głosów wąsko menzurowanych. Jednak autentyczne i znaczące zmiany możemy odnaleźć dopiero w okresie romantyzmu […] W wieku XIX nastąpił przełom w budownictwie organowym, dotykający w zasadzie wszystkich dziedzin organmistrzostwa. Od ogólnie pojętej estetyki tworzenia instrumentu, poprzez nowe rozwiązania konstrukcyjne, aż po nowe technologie produkcji. Stało się tak z dwóch powodów: dziewiętnastowieczna potężna i nagła industrializacja, rozwój nauki i techniki, oraz poszukiwanie nowych środków wyrazu w muzyce. Te dwa czynniki, które połączone stworzyły nowe możliwości, ale i także potrzeby, spowodowały odejście od budowy instrumentów według wzorców barokowych. W Romantyzmie muzycy, kompozytorzy, twórcy muzyki zwrócili swe zainteresowanie ku różnorodnym i nowym środkom wyrazu. Zmieniło się wyobrażenie o muzyce, jej formie, jak i o jej celowości, oraz ogólnie pojętej estetyce. Sięgnięto po potęgę i bogactwo formy homofonicznej, symfonicznej. Do realizacji tych celów potrzebny był nowy typ instrumentu – organy symfoniczne. Barokowe jasne i lekkie brzmienia zmieniono na ciemne i ciężkie. Znacznie zwiększono obsady głosów niskobrzmiących, projektowano duże sekcje głosów językowych imitujących orkiestrowe instrumenty dęte, wprowadzono do dyspozycji wiele głosów wąskomenzurowanych, które miały za zadanie naśladować instrumenty smyczkowe. Zmieniono znacznie sposób intonacji na bardziej miękki i delikatny (stosując m.in. ząbkowanie rdzeni piszczałek labialnych). […] Należy wspomnieć o bardzo ważnym aspekcie wprowadzenia traktury pneumatycznej, a potem elektropneumatycznej i elektromagnetycznej. Mechaniczna traktura barokowa była niedoskonała i powodowała, zwłaszcza w większych organach lub przy załączonych kopulacjach (połączeniach) międzymanuałowych, duży dyskomfort w czasie gry. Była po prostu bardzo ciężka. Od czasu zastosowania nowej traktury grało się na organach lekko i łatwo, można było sobie przez to pozwolić na stosowanie w kompozycjach wielu środków, których dotychczas stosować nie było można. Możliwości brzmieniowe romantycznego instrumentu rozszerzały również rozliczne urządzenia dodatkowe, takie jak programowalne kombinacje różnego typu, urządzenie crescendo, a nade wszystko powszechnie budowane szafy ekspresyjne, w których zamykano poszczególne sekcje (Georg Vogler). Symfonizacja i wszechstronność brzmieniowa nowych organów spowodowała, iż zaczęły być one na powrót instrumentem także świeckim. Bardzo popularne stało się budowanie organów w salach koncertowych, halach wystawowych i kongresowych, zamkach i pałacach szlachty, zakładach pogrzebowych, lożach masońskich, kinach, teatrach” (***)

 

  • Pomort, bombarde:

Pomort (bombarde, bombardo, bombardone, pommer) to stroikowy instrument dęty drewniany z rodziny szałamai, używany w całej Europie w czasach średniowiecza, renesansu i baroku, a dotarł z Azji Nazwa „pomort” odnoszona była do większych przedstawicieli tej rodziny, natomiast operujące w niższych rejestrach raczej nazywano „bombardone” (na przykład 3. metrowy pomort kontrabasowy). Wyszedł z użycia z końcem XVIII w. Obecnie przeżywa renesans w zespołach specjalizujących się w wykonawstwie muzyki dawnej w jej oryginalnym brzmieniu. Korpus instrumentu wykonywano z drewna, lekko rozszerzająca się prosta rura z otworami palcowymi, zakończona była stożkowatą czarą głosową. Górna część jest zaopatrzona w metalową rurkę, zakończoną podwójnym stroikiem. Najczęściej używany był pomort sopranowy i altowy. Przekształciły się one w czasach baroku w obój barokowy i corno da caccia, dając później współczesny obój i rożek angielski. Na pomorcie gra się podobnie jak na oboju, a więc źródłem dźwięku jest podwójny stroik z trzcinki. Dźwięk pomortów jest donośny, o wyrazistej, nieco jaskrawej barwie. W dawnych czasach używano go w kapelach dworskich i kościelnych, ale szczególnie użyteczny był w muzyce tanecznej, uroczystej i monumentalnej- tak w świeckiej jak i kościelnej.

 

  • Puzon:

Puzon, należący do grupy instrumentów dętych blaszanych, najbardziej spokrewniony jest z rodziną trąbek, z której wyodrębnił się dopiero około XIII wieku, kiedy proste dotychczas trąbki zaczęto budować w kształcie litery S. Trąbki, wydłużając się coraz bardziej, przybrały nową postać: środkowy odcinek rury stał się prosty, a części zakrzywione przybrały w stosunku do niego położenie równoległe. Na tym etapie puzon wykształcił się jako największa rozmiarami trąbka. Postać, z której wywodzą się bezpośrednio instrumenty współczesne, otrzymał najprawdopodobniej w XV wieku, choć te dawniejsze (renesansowe i barokowe) miały inną menzurę, a więc i brzmienie. Pierwszym zachowany egzemplarz tego instrumentu jest przechowywany w Germanisches Nationalmuseum. Pochodzi z roku 1551 i został wykonany przez Erasmusa Schnitzera. Od 1820 pojawiła się wersja zaworowa” (**)

 

  • Rożek basetowy (Basset horn):

Bassethorn to nieco większa, altowa odmiana klarnetu, najczęściej w stroju F. Instrument o dostojnym, ciepłym brzmieniu, z zakrzywioną fajką (przy ustniku) oraz zakrzywioną czarą u dołu instrumentu. Podobnie jak klarnet, instrument jest instrumentem dętym z pojedynczym stroikiem i cylindrycznym otworem. Jednak róg basetowy jest większy i ma wygięcie lub załamanie między ustnikiem a górnym przegubem (starsze instrumenty są zwykle zakrzywione lub wygięte w środku). Róg basetowy nie jest spokrewniony z rogiem ani innymi członkami rodziny dętych blaszanych (klasyfikacja Sachs-Hornbostel), ma jednak odległy związek z rogami angielskimi. Jego nazwa prawdopodobnie pochodzi od podobieństwa wczesnych, zakrzywionych wersji do rogu jakiegoś zwierzęcia.

 

  • Skrzypce (violin, fiddle):

Rodzina skrzypiec (skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas) tworzyła się długo. Praskrzypcami były fidele, rebeki czy serby, używane do dziś w muzyce ludowej świata. Te przekształciły się w wiole i liry smyczkowe. Skrzypce po wiolach odziedziczyły szyjkę i główkę, a po lirach m.in. kształt korpusu i otwory rezonansowe w kształcie litery f (tzw. efy) na płycie wierzchniej korpusu. Skrzypce w znanej nam dzisiaj formie pojawiły się w połowie XVI wieku, już jako dyszkantowe skrzypce, altowo-tenorowe (altówki) i basowe (wiolonczele). Najpierw były 3-strunowe, potem 4-strunowe z główką zakończoną charakterystycznym ślimakiem. Ostateczny ukształt instrumentu ustalili włoscy lutnicy- Gasparo da Salò (1540-1609), jego uczeń Giovanni Paolo Maggini (ok. 1580 – ok. 1630), Andrea Amati (ok. 1505 – 1577), jego synowie Antonio (ok. 1540 – 1607) i Girolamo (ok. 1561 – 1630), a w końcu wnuk Nicola (1596 -1684), którego z kolei uczniami byli m.in. Antonio Stradivari (ok. 1644 – 1737), Andrea Guarneri (1626 – 1698) i Giovanni Battista Rogeri (ok. 1642 – ok. 1710).

Skrzypce barokowe miały krótszą szyjkę niż współcześnie budowane instrumenty, prostopadłą do korpusu i z krótszą podstrunnicą, co w późniejszych wiekach zmieniono by poszerzyć skalę instrumentu o wyższe rejestry. Skrzypce barokowe, budowane od II poł. XVIII wieku do czasów współczesnych, posiadają struny jelitowe (w odróżnieniu od metalowych stosowanych współcześnie). Drzewce ówczesnych smyczków miało kształt łukowy, który stopniowo ewaluował przez drzewce proste do dziś stosowanego wklęsłego profilu. Włosie mocowano dawniej bezpośrednio do zakończenia pręta a z drugiej strony mocowania stosowano różnego rodzaju wiązania i ryglowania. Do końca XVII wieku smyczek miał stałe, nie podlegające regulacji, napięcie włosia, Pod koniec XVII wieku zaczęto stosować ruchomą żabkę z gwintem i śrubką naciągającą włosie smyczka oraz utrzymującą jego napięcie podczas gry.

 

  • Trąbka:

Wczesna trąbka (trąbka naturalna), wywodząca się z archaicznych instrumentów blaszanych, nie posiadała zaworów. Miała ograniczone możliwości techniczne, używana była do grania fanfar. Dopiero w XVII i XVIII wieku wypracowano technikę gry clarino- używanie wysokiego rejestru instrumentu. Technika clarino wykorzystywana była powszechnie w baroku. Gra na trąbce, która wymagała znacznych umiejętności technicznych, stała się dobrze opłacanym zawodem. Trębacze byli najlepiej opłacanymi instrumentalistami swych czasów.

W drugiej połowie XVIII wieku znaczenie trąbki w muzyce zaczęło się zmniejszać, więc próbowano ją ulepszać- skonstruowano trąbkę suwakową (na tej samej zasadzie działania co puzon),  trąbki z klapami na wzór klarnetu, a na koniec wyposażono trąbkę w zawory (w 1813 roku). Trąbka, wyposażona w zawory, co prawda wydobywa wszystkie dźwięki chromatyczne w całej skali instrumentu, ale też okupione zostało słabszą jakością dźwięku instrumentu, który stracił wiele ze swego blasku.

 

  • Viola:

„Viola da gamba, chordofon smyczkowy, instrument dawny budowany w wielu wielkościach– od dyszkantowej do subbasowej. Nie jest ona bezpośrednim przodkiem dzisiejszych instrumentów, choć podobieństwa są znaczne. Pierwsze viole pojawiły się już pod koniec XV wieku. Cieszyły się dużą popularnością w epoce renesansu i baroku, często były wykorzystywane zarówno jako instrument orkiestrowy, jak i solowy. W początkowym stadium instrument ten występował w wielu różnych odmianach. Dopiero w XVI wieku wyklarował się dosyć jednolity wygląd tych instrumentów, choć zawsze występowały odmiany violi da gamba w różnych strojach. […] Viola tenorowa, o wielkości zbliżonej do wiolonczeli, nie posiada nóżki i jest trzymana pomiędzy kolanami (podobnie zresztą jak barokowa wiolonczela). Dolna i górna płyta korpusu nie wystaje poza boczki. Otwory rezonansowe  zlokalizowane są na górnej płycie i zazwyczaj mają kształt odwróconej litery C. Instrument ma 3-7 strun strojonych w kwartach i tercjach. Na szyjce począwszy od gryfu znajduje się około 7 progów ze strun, wiązanych co pół tonu. Smyczek różni się nieco od tych używanych obecnie. Wykonany jest z drewna i końskiego włosia. Pręt smyczka wygięty jest lekko ku górze. W violach stosuje się struny jelitowe (rzadziej nylonowe). Budowa instrumentu sprawia, że charakteryzuje się on dosyć cichym, miękkim i ciepłym brzmieniem. Niski wolumen dźwięku przyczynił się do wyparcia violi przez obecne instrumenty smyczkowe, jednak zainteresowanie instrumentami tego typu wróciło w połowie XX wieku, gdy zaczęto interesować się dawnymi technikami wykonawczymi. W baroku często ozdabiano viole rzeźbieniami na końcu ślimaka, szczególnie głowami zwierząt i dziwnych stworów. Z violi da gamba kontrabasowej wykształcił się dzisiejszy kontrabas, bardzo zbliżony do swego pierwowzoru. Odmianami violi da gamba były: viola da braccio, viola d’amore, viola bastarda, viola di bordone.” (*)

 

  • Violone (wł. duże skrzypce):

to instrument muzyczny, smyczkowy, strunowy, o kształcie i rozmiarach zbliżonych do kontrabasu, jednak nie należy go z nim ujednoznaczniać. Rodzaj violi da gamba – chordofonu popularnego w epoce baroku. Violone mogło mieć od trzech do sześciu strun. Nazwa odpowiedniej odmiany zależna była od: strojenia (np. G violone) lub pochodzenia (np. violone wiedeńskie). Ponadto violone nazywane było violą basową, skrzypcami basowymi, itp.

 

  • Waltornia (Róg):

Z rogu myśliwskiego rozwinął się zwykły róg, o rurze ustnikowej nasadzanej, ustniki były lutowane i miały przebieg koniczny. Rozwój tego instrumentu polegał na wprowadzeniu krąglików- dodatkowych rurek, które w łatwy i szybki sposób można było dołączać do rogu przedłużając jego całkowitą długość i – co za tym idzie – zmieniając strój Dla uzyskania innych tonów diatonicznych i chromatycznych posługiwano się „kryciem” przy pomocy wprowadzenia prawej ręki do dźwięcznika. Wkłada się rękę nieco skrzywioną, palec obok palca, a więc z zamkniętą dłonią, do dolnej części dźwięcznika. Układ ręki jest bardziej otwarty przy forte niż przy piano. Przód dłoni wsuwa się wedle konieczności mniej lub więcej. W ten sposób powstają różne tony.

Całkowity przewrót konstrukcyjny następuje w roku 1814 za sprawą Stölzla i Blümela, którzy wprowadzili dwa wentyle. Pierwszy wentyl obniża o cały ton, drugi o pół tonu, obydwa o półtora. Pięć lat później dodano jeszcze trzeci wentyl obniżający o małą tercję. Przy pomocy trzech wentyli można uzyskać pełną skalę chromatyczną. Waltornia chromatyczna o równomiernym brzmieniu nie była jednak doskonała, pierwszorzędni mistrzowie nie akceptowali zmian.

Brahms na przykład twierdził, że na tym ton ucierpiał, więc był gorącym zwolennikiem waltorni naturalnej. Schumann używał waltorni wentylowych tylko w połączeniu z naturalnymi. Podobnie instrumentował Ryszard Wagner w pierwszych swoich dziełach (w „Rienzim” i „Tanhäuserze”). Waltornia wentylowa konstrukcji jaka obecnie jest w powszechnym użyciu powstała dopiero w roku 1850.

 

 


*)     według: 

**)   według: 

***) według: 


Inne powiązane treścią artykuły:

Przejdź do części następnej (rozdział 2, część 2) >>
Przejdź do  rozdziału 2, część 3 (o instrumentach rzadziej spotykanych) >>
Wróć do rozdziału pierwszego (orkiestra symfoniczna) >>

 

„formy muzyczne (elementy formy muzycznej- motyw, dźwięk, rytm, melodia…)”
„formy muzyczne (wokalne, liturgiczne, symfoniczne, teatralne…)„
„słownik terminów muzycznych„